Μια αισιόδοξη χαραμάδα στις σχέσεις ΗΠΑ-Ιράν μέσα στο 2026;

Ιράν και ΗΠΑ έχουν αγεφύρωτες διαφορές που εδράζονται στην ταυτότητα και την ιδεολογία και τις οποίες καμία πλευρά δεν μπορεί ρεαλιστικά να εγκαταλείψει. Ωστόσο, ανάλυση του Foreign Affairs δίνει μια αισιόδοξη νότα για το μέλλον, αρκεί Δύση και Ιράν να προχωρήσουν σε συγκεκριμένες κινήσεις προσέχοντας το μη επιθετικό Ισραήλ.

Η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα «ασφαλειοποίησης», δηλαδή μια διαδικασία μέσω της οποίας ένα συγκεκριμένο ζήτημα παρουσιάζεται ως υπαρξιακή απειλή που δικαιολογεί έκτακτα μέτρα, αντί να αντιμετωπίζεται μέσω της κανονικής πολιτικής.

Όπως εξηγούν στο Foreign Affairs οι δύο ειδικοί από το Πανεπιστήμιο της Τεχεράνης Μοχάμαντ Τζαβάντ Ζαρίφ, καθηγητής Διεθνών Σπουδών και ο Αμίρ Πάρσα Γκαρσμίρι, υπ. Διδ. Αμερικανικών Σπουδών τα τελευταία 20 χρόνια, το Ισραήλ και οι ΗΠΑ προσπάθησαν να πείσουν τον κόσμο να σταματήσει να αντιμετωπίζει το Ιράν ως ένα κανονικό κράτος και να το θεωρεί, αντίθετα, ως τον μεγαλύτερο κίνδυνο για το διεθνές σύστημα.

Το αποτέλεσμα ήταν συνεχείς καταγγελίες, συντριπτικές κυρώσεις, απειλές στρατιωτικής δράσης και, πιο πρόσφατα, στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον της επικράτειάς του.

Το Ιράν, ως απάντηση, αναγκάστηκε να αφιερώσει περισσότερους πόρους και προσοχή στην άμυνα. Παράλληλα, αύξησε τον εμπλουτισμό ουρανίου σε ένδειξη ανυπακοής, για να δείξει ότι δεν θα εξαναγκαστεί σε υποταγή. Η εξωτερική ασφαλειοποίηση του Ιράν τροφοδότησε μια παράλληλη δυναμική στο εσωτερικό, καθώς το κράτος υιοθέτησε αυστηρότερη προσέγγιση στην αντιμετώπιση των κοινωνικών προκλήσεων, απαντώντας σε αυτές με περισσότερους περιορισμούς.

Το αποτέλεσμα λένε οι δύο ειδικοί ήταν να ανοίξει ένας κύκλος «ασφαλειοποίησης», δηλαδή μια φαύλη σπείρα στην οποία το Ιράν και οι αντίπαλοί του αισθάνονται υποχρεωμένοι να υιοθετούν ολοένα και πιο εχθρικές πολιτικές ως αντίδραση στη συμπεριφορά αλλήλων. Το φαινόμενο αυτό μοιάζει με το δίλημμα ασφαλείας, όπου η απόφαση μιας κυβέρνησης να ενισχύσει τις δυνατότητές της ωθεί και άλλους να κάνουν το ίδιο, μόνο που στη περίπτωση εδώ ο κύκλος ξεκινά από τη ρητορική, καθώς η χώρα-στόχος παρουσιάζεται ως απειλή και στη συνέχεια αντιμετωπίζεται ως απειλή.

Νοοτροπία πολιορκίας

Έτσι, όπως συνεχίζει η ανάλυση του Foreign Affairs, το Ιράν αναγκάστηκε να αντιδράσει με πολιτικές πρόκλησης, αντί να ακολουθήσει τα αρχικά, προσανατολισμένα σε στόχους σχέδιά του. Σε απάντηση στην αυξανόμενη πίεση από τις ΗΠΑ και το Ισραήλ, αύξησε το επίπεδο εμπλουτισμού ουρανίου στο 60% και περιόρισε τη συνεργασία του με τον ΔΟΑΕ.

«Μετά τις απρόκλητες κοινές επιθέσεις ΗΠΑ–Ισραήλ, απλοί Ιρανοί άρχισαν να συζητούν αν το αμυντικό δόγμα της χώρας θα έπρεπε να αλλάξει ώστε να περιλαμβάνει πυρηνικά όπλα. Οι εκκλήσεις για αποκλεισμό των Στενών του Ορμούζ κέρδισαν έδαφος. Αν δεν υπήρχε τέτοια επιθετικότητα, το Ιράν θα συνέχιζε την πρωτοφανή συνεργασία του με τον ΔΟΑΕ στο πλαίσιο της πυρηνικής συμφωνίας του 2015. Θα επικεντρωνότανε στη περιφερειακή συνεργασία, την οποία υποστηρίζει από το 1985».

Η ασφαλειοποίηση του Ιράν έχει δημιουργήσει μια νοοτροπία πολιορκίας, η οποία συχνά οδηγεί στην επιβολή αυστηρότερων κοινωνικών ελέγχων.  Η Τεχεράνη έχει αναγκαστεί να δαπανά περισσότερα για τον στρατό και λιγότερα για την ανάπτυξη και την κοινωνική πρόνοια, επειδή το Ιράκ, το Ισραήλ και οι ΗΠΑ την έχουν επιτεθεί.

Αλλαγή εκ των έσω

Το σπάσιμο αυτού του κύκλου δεν θα είναι εύκολο και θα απαιτήσει από τις ξένες δυνάμεις να σεβαστούν τα δικαιώματα και την αξιοπρέπεια του Ιράν και να σταματήσουν τη συνεχή δυσφήμηση, τις απειλές και τον εξαναγκασμό ενός πολιτισμικού κράτους χιλιετιών. Ωστόσο, υπάρχουν βήματα που μπορεί να κάνει η Τεχεράνη για να συμβάλει στη διάρρηξη της φαύλης δυναμικής της ασφαλειοποίησης.

Μπορεί να ξεκινήσει ενισχύοντας την εγχώρια στήριξη μέσω οικονομικών μεταρρυθμίσεων, ενδυναμώνοντας τη θέση της στις διεθνείς διαπραγματεύσεις. Άλλωστε, ο ιρανικός λαός έχει αποδείξει ότι αποτελεί το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της χώρας στην αντίσταση και την αποτροπή ξένης επιθετικότητας. Η Τεχεράνη μπορεί επίσης να επαναπροσδιορίσει την έμφαση στη υλική αμυντική ισχύ —μια έμφαση που συχνά εντείνει τις αντιλήψεις απειλής— και να δώσει προτεραιότητα στη συνεργασία και τον συντονισμό, ιδίως σε περιφερειακό επίπεδο.

Μπορεί να εγκαθιδρύσει έναν ειλικρινή διάλογο με τον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ) για την αντιμετώπιση αμοιβαίων ανησυχιών και την εξεύρεση τρόπου επανέναρξης της συνεργασίας. Και μπορεί να εμπλακεί με τις ΗΠΑ για τη διαχείριση των διαφορών τους, ξεκινώντας από το πυρηνικό ζήτημα και τις κυρώσεις.

Ο διάλογος μπορεί να υπάρξει

Όμως η ιστορία δείχνει ότι, μέσω προσεκτικής διπλωματίας, μπορεί να βρεθεί διέξοδος. Το Ιράν κατάφερε να σπάσει τον κύκλο της ασφαλειοποίησης κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του 2010, εμπλεκόμενο σε διάλογο με τις ΗΠΑ, ο οποίος κορυφώθηκε με το Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης (JCPOA) του 2015. Η συμφωνία αυτή αποσκοπούσε στο να διασφαλίσει ότι, σε αντάλλαγμα για οικονομική ομαλοποίηση, το Ιράν δεν θα ανέπτυσσε ποτέ πυρηνικό όπλο. Η συμφωνία άλλαξε -έστω και προσωρινά- το διεθνές περιβάλλον του Ιράν.

Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ επιβεβαίωσε αυτή την πραγματικότητα με το Ψήφισμα 2231, το οποίο δήλωνε ότι «η σύναψη του JCPOA σηματοδοτεί μια θεμελιώδη μετατόπιση στην εξέταση του ζητήματος» και εξέφραζε την «επιθυμία να οικοδομηθεί μια νέα σχέση με το Ιράν, ενισχυμένη από την εφαρμογή του JCPOA».

Η επιτυχία του Ιράν στη σύναψη αυτής της συμφωνίας οφειλόταν κυρίως στη μεγάλη συμμετοχή στις προεδρικές εκλογές του 2013, η οποία διέλυσε τις αυταπάτες στις ΗΠΑ και την Ευρώπη περί επικείμενης κατάρρευσης της Ισλαμικής Δημοκρατίας — αυταπάτες που χρονολογούνταν από την αναταραχή μετά τις εκλογές του 2009. «Οι εκλογές του 2013 παρείχαν επίσης εσωτερική νομιμοποίηση στη νέα κυβέρνηση Ρουχανί, η οποία επιδίωξε να διαφυλάξει και να προστατεύσει τα δικαιώματα του ιρανικού λαού μέσω του διαλόγου αντί της πρόκλησης. Με άλλα λόγια, το σπάσιμο του κύκλου της ασφαλειοποίησης ξεκίνησε στο εσωτερικό, με την οικοδόμηση ευρείας κοινωνικής συναίνεσης».

Στην κορυφή της ατζέντας βρίσκεται το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και οι αμερικανικές κυρώσεις — ακριβώς ο πυρήνας που σχεδιάστηκε να αντιμετωπίσει το JCPOA. Οι ΗΠΑ πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι δεν μπορούν να εξαλείψουν τις σημαντικές δυνατότητες του Ιράν, καθώς οι περισσότερες είναι εγχώριες και μπορούν να ανασυγκροτηθούνε.

Συμφωνία σε δύο στόχους

Ωστόσο, οι Ζαρίφ και Αμίρ Πάρσα Γκαρσμίρι πιστεύουν ότι οι δύο χώρες μπορούν να συμφωνήσουν σε δύο κοινούς στόχους: το Ιράν να μην κατασκευάσει ποτέ πυρηνικά όπλα και οι ΗΠΑ να μην απειλήσουν ούτε να διεξαγάγουν στρατιωτικό και οικονομικό πόλεμο εναντίον του Ιράν. «Προς αυτούς τους στόχους, το Ιράν θα μπορούσε να προσφέρει διαφάνεια, περιορισμούς στον εμπλουτισμό και έναν πιθανό περιφερειακό μηχανισμό, όπως ένα κονσόρτσιουμ εμπλουτισμού. Οι ΗΠΑ, από την πλευρά τους, θα έπρεπε να άρουν τις δικές τους κυρώσεις και να επιτρέψουν την άρση των κυρώσεων του ΟΗΕ».

Το Ιράν και οι ΗΠΑ ενδέχεται επίσης να βρουν ευκαιρίες για αμοιβαία βοήθεια. Το Ιράν, για παράδειγμα, διαθέτει ισχυρό δίκτυο πανεπιστημίων, μεγάλο και καλά μορφωμένο πληθυσμό και έναν δυναμικό ιδιωτικό τομέα με μακρόχρονους δεσμούς με τις παγκόσμιες αγορές. Στην πραγματικότητα, αποτελεί μία από τις πιο ανεκμετάλλευτες, σταθερές και επικερδείς οικονομίες παγκοσμίως. Μαζί, το Ιράν και οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να συνεργαστούν σε σημαντικά επιστημονικά και τεχνολογικά ζητήματα.

Με το να παγιδεύονται σε μια πολεμοχαρή, ασφαλειοποιητική ρητορική εναντίον του Ιράν, οι ΗΠΑ και η Ευρώπη έχουν κλιμακώσει τις περιφερειακές και παγκόσμιες εντάσεις χωρίς να επιτύχουν κανέναν από τους διακηρυγμένους στόχους τους. Θα εξυπηρετούνταν πολύ καλύτερα αν σέβονταν την ανεξαρτησία, την αξιοπρέπεια και τα νόμιμα δικαιώματα του Ιράν, στρέφοντας την προσοχή τους στην κύρια αιτία αστάθειας στην περιοχή: την παράνομη και ασυνείδητη συμπεριφορά του Ισραήλ.