Άρης Αλεξάνδρου: Η ηρωική μοναξιά

[…]

Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος δεν θεωρεί αυτονόητη τη γνώση του ιστορικού πλαισίου και παρέχει —με μικρότερα τυπογραφικά στοιχεία— όλες τις αναγκαίες πληροφορίες ώστε ο αναγνώστης του βιβλίου του να σχηματίζει σαφή εικόνα του σκηνικού μέσα στο οποίο εκτυλίχθηκε η δράση, διαμορφώθηκε η στάση και σχηματίστηκε το έργο του ποιητή, μεταφραστή και πεζογράφου Άρη Αλεξάνδρου, ο οποίος είχε το σθένος να κάνει έμβλημά του το «ούτε ξένος ούτε συνένοχος» σε μια εποχή κατά την οποία οι αντίπαλες ιδεολογίες, μέσα στη δίνη της αλληλοεξοντωτικής θηριωδίας τους, είχαν αναγάγει σε δόγμα (και καθημερινή πρακτική) το σύνθημα «πας μη μεθ’ ημών καθ’ ημών».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.5.1997, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

«Άρης Αλεξάνδρου», λοιπόν, «ο εξόριστος». Η οικονομία του τίτλου, υποθέτω, δεν επέτρεψε έναν πληρέστερο προσδιορισμό: «ο εξόριστος και αυτοεξόριστος». Όπως και να ’ναι, η εξορία στάθηκε η μοίρα του, την οποία ο ποιητής αποδέχεται για να την αναγάγει σε στάση ζωής, σε φιλοσοφία. Γεννημένος το 1922 στο Πέτρογκραντ, από ρωσίδα μητέρα και έλληνα πατέρα, αναγκάζεται, σε ηλικία έξι ετών, ακολουθώντας την οικογένειά του που καταφεύγει στη Θεσσαλονίκη αρχικά και στην Αθήνα αργότερα —για να γλιτώσει από την πείνα των αμέσως μετεπαναστατικών χρόνων—, να δοκιμάσει τον πρώτο εκπατρισμό και συνάμα την πρώτη αποκοπή από τη μητρική του γλώσσα. Σε ώριμη πια ηλικία, λίγο πριν από το απριλιανό πραξικόπημα, αποφασίζει μαζί με τη γυναίκα του, την ποιήτρια Καίτη Δρόσου, να εκπατριστεί ξανά, στο Παρίσι αυτή τη φορά, και να μετακομίσει στη γαλλική γλώσσα, στην οποία και θα γράψει μερικά από τα τελευταία του ποιήματα. Στο μεταξύ, οι εμφυλιακές και μετεμφυλιακές κυβερνήσεις τον εξορίζουν σε διάφορα ξερονήσια ή τον φυλακίζουν, ενώ ο ίδιος περιπλανάται διαρκώς από γλώσσα σε γλώσσα, καθώς, αδυνατώντας να ασκήσει άλλο επάγγελμα, γίνεται ο ακάματος μεταφραστής που θα χαρίσει στη γλώσσα μας πάμπολλες εξαίρετες μεταφράσεις από τα ρωσικά, τα γαλλικά, τα αγγλικά, τα γερμανικά, τα ισπανικά, τα ιταλικά — και ένας θεός ξέρει από ποιες ακόμη γλώσσες.

Η Καίτη Δρόσου, ο Δημήτρης Ραυτόπουλος (στο μέσον) και ο Άρης Αλεξάνδρου στη νότια Ιταλία το καλοκαίρι του ’72

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.5.1997, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ως εδώ, η μοίρα του θα μπορούσε να φανεί ότι μοιάζει με τη μοίρα πολλών νέων της γενιάς του, ιδιαίτερα όσων πρώιμα εντάχθηκαν στην Αριστερά. Ωστόσο, η μοίρα του Αλεξάνδρου αρχίζει να αποκλίνει, πρώιμα επίσης, όταν μέσα στην Κατοχή, το 1942, η ηγεσία του ΚΚΕ καταγγέλλει για χαφιεδισμό τρεις φίλους του, με ανυπόστατες κατηγορίες. Και ενώ οι «χαφιέδες» ή «γκεσταπίτες» απομονώνονται, ο Άρης Αλεξάνδρου παραιτείται από το κόμμα για να μείνει πιστός στους φίλους του. (Ένας εξ αυτών, ο μακαρίτης σήμερα Χρήστος Θεοδωρόπουλος, υπήρξε στενός φίλος του γράφοντος, ο οποίος έχει ιδίαν αντίληψιν πολλών προσώπων και καταστάσεων που αποτυπώνονται στη μονογραφία του Δ. Ραυτόπουλου και ως εκ τούτου αδυνατεί να υποκριθεί ότι μπόρεσε να τη διαβάσει χωρίς έντονη προσωπική συγκίνηση.) Ας είναι. Η παραίτηση από το κόμμα για τον Αλεξάνδρου δεν σημαίνει εγκατάλειψη των αγώνων στους οποίους πίστεψε ή απάρνηση των συντρόφων, έστω και αν διαφωνεί μαζί τους.

Ο Άρης Αλεξάνδρου σε φωτογραφία φοιτητικής ταυτότητας, ΑΣΟΕΕ, 1942 

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.5.1997, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Απόφασή του είναι να παραμείνει «αδελφικά μόνος» ή «αδελφικά ελεύθερος», τουτέστιν «ούτε ξένος ούτε συνένοχος». Διόλου εύκολη στάση μέσα στη δίνη των παθών, που θα του στοιχίσει μια δεύτερη σειρά εξοριών, αυτή τη φορά εις την δευτέραν δύναμιν! Γιατί, σε όποιο ξερονήσι και αν βρεθεί ή σε όποια φυλακή, το πρώτο που θα του συμβεί θα είναι να απομονωθεί από εκείνους τους συντρόφους που αρνείται να απαρνηθεί — ως ύποπτος, «ύποπτος σαν την αλήθεια», όπως θα γράψει ο ίδιος. Στις κρατικές αρχές αρνείται να δηλώσει «μη κομμουνιστής», που θα αρκούσε για να πάρουν τέλος οι διωγμοί του, και στις κομματικές αρχές αρνείται να δηλώσει «κομμουνιστής». Θα παραμείνει λοιπόν «δεσμώτης τοις ένδον ρήμασι πειθόμενος» και ακόμη, σύμφωνα και πάλι με δική του διατύπωση, «προδότης για τη Σπάρτη, για τους είλωτες Σπαρτιάτης». Μέσα από αυτή την πορεία θα προκύψουν οι ποιητικές συλλογές Ακόμα τούτη η άνοιξη (1946), Άγονος γραμμή (1952), Ευθύτης οδών (1959), το μυθιστόρημα της ωριμότητάς του Το κιβώτιο (1975) και τα δοκίμια μιας τεσσαρακονταετίας περίπου που θα συγκεντρωθούν στον τόμο Έξω από τα δόντια (1977).

[…]

Κατά βάση, βέβαια, η εξαιρετικά καλογραμμένη, από πλευράς ύφους, μονογραφία του Δ. Ραυτόπουλου μνημειώνει την περίπτωση Αλεξάνδρου και την ανάγει σε παραδειγματικό πρότυπο πολιτικής και ποιητικής ηθικής, για να θυμηθούμε και την έγκαιρη επισήμανση του Δ. Ν. Μαρωνίτη. Μόνο που δεν είμαι σε θέση να πω σε τι θα χρησίμευε σήμερα ένα τέτοιο μοντέλο στάσης και συμπεριφοράς, εκτός αν δεχθούμε ότι η επιλογή της ηρωικής μοναξιάς έχει κάποιο νόημα και μέσα στην άπνοια της ιστορίας — ή μέσα στη δύσπνοια των μεταμοντέρνων καιρών μας.

*Αποσπάσματα από κριτικό κείμενο του Σπύρου Τσακνιά (λαμιώτη ποιητή, μεταφραστή, δοκιμιογράφου και κριτικού λογοτεχνίας, 1929-1999), που έφερε τον τίτλο «Ούτε ξένος ούτε συνένοχος» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 25 Μαΐου 1997.

Ο Σπύρος Τσακνιάς

Αφορούσε τη μονογραφία του Δημήτρη Ραυτόπουλου «Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος» (εκδόσεις Σοκόλη, 1996).

Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος (1924-2025) υπήρξε διακεκριμένος κριτικός λογοτεχνίας, δοκιμιογράφος και δημοσιογράφος.

Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος

Ο Άρης Αλεξάνδρου (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Αριστοτέλη Βασιλειάδη) γεννήθηκε στις 24 Νοεμβρίου 1922 στο Λένινγκραντ (νυν Αγία Πετρούπολη).

Ήταν γιος του τραπεζούντιου Βασίλη Βασιλειάδη και της ρωσίδας (με εσθονική καταγωγή) Πολίνα Άντοβνα Βίλγκεμσον.

Η οικογένεια του Αλεξάνδρου εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1928, ενώ το 1930 μετακόμισε στις προσφυγικές εστίες της Αθήνας.

Ο Αλεξάνδρου, για τον οποίον μητρική γλώσσα ήταν τα ρωσικά, φοίτησε σε δημοτικό σχολείο της Αθήνας, όπου διδάχτηκε την ελληνική.

Το 1933 ενεγράφη στο Βαρβάκειο Γυμνάσιο, όπου συνδέθηκε φιλικά με τον Αντρέα Φραγκιά.

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά οι δύο φίλοι, μαζί με τον Γεράσιμο Σταύρου, τον Χρήστο Θεοδωρόπουλο και τον Λεωνίδα Τζεφρώνη, συγκρότησαν μια ομάδα μαρξιστικού προσανατολισμού, η οποία συνέχισε τη δράση της και κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής.

Το 1940 ο Αλεξάνδρου έδωσε ανεπιτυχώς εξετάσεις στο Πολυτεχνείο και στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών.

Το 1941 ενεγράφη στην ΑΣΟΕΕ, αλλά εγκατέλειψε τις σπουδές του ύστερα από λίγους μήνες.

Συγχρόνως προσχώρησε μαζί με τους συντρόφους του σε οργάνωση που σχετιζόταν με την ΟΚΝΕ (Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας), από την οποία όμως αποχώρησε σύντομα.

Επί Δεκεμβριανών, το 1944, ο Αλεξάνδρου συνελήφθη από τους Άγγλους και στάλθηκε σε στρατόπεδο της Βόρειας Αφρικής, απ’ όπου κατάφερε να αποδράσει το 1945.

Στα κατοπινά χρόνια εκτοπίστηκε διαδοχικά στο Μούδρο της Λήμνου (1948-1949), στη Μακρόνησο (1949) και στον Άγιο Ευστράτιο (1950-1951).

Ο Αλεξάνδρου καταδικάστηκε για ανυποταξία από το Στρατοδικείο Αθηνών και παρέμεινε στις φυλακές Αβέρωφ, Αίγινας και Γυάρου έως το 1958.

Το 1959 νυμφεύτηκε τη δημοσιογράφο και συγγραφέα Καίτη Δρόσου (1924-2016).

Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 ο Αλεξάνδρου και η Δρόσου ίδρυσαν εκδοτικό οίκο, που δεν έμελλε όμως να ευημερήσει.

Το 1962 ο Αλεξάνδρου τιμήθηκε με το Βραβείο Επιτροπής Ειρήνης στο Φεστιβάλ της Μόσχας.

Αμέσως μετά την επιβολή της απριλιανής δικτατορίας ο Αλεξάνδρου αυτοεξορίστηκε στο Παρίσι, όπου προσπάθησε να εξασφαλίσει τα προς το ζην ασκώντας διάφορα χειρωνακτικά επαγγέλματα, ενώ εργάστηκε επίσης ως συντάκτης του λεξικού Robert και μεταφραστής.

Προδομένος από την καρδιά του, ο Άρης Αλεξάνδρου πέθανε στο Παρίσι στις 2 Ιουλίου 1978, σε ηλικία μόλις 56 ετών.