Ο μύθος της «αποτελεσματικότητας» των απελάσεων: Τι πάει λάθος με την νέα μεταναστευτική πολιτική της ΕΕ

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παίρνει έναν νέο δρόμο στην μεταναστευτική πολιτική της ΕΕ και προχωρά με το νέο της Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Επιστροφών.

Αυτό το νομικό πλαίσιο θα κάνει τις επιστροφές των μεταναστών ταχύτερες αλλά και πιο τιμωρητικές, με μακρύτερες κρατήσεις, αυστηρότερους όρους και τη δημιουργία «κέντρων επιστροφής» σε τρίτες χώρες.

Σύμφωνα την έρευνα των  Olga Jubany, Καθηγήτριας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Sevda Tunaboylu, Μεταδιδακτορικής Ερευνήτριας στο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, το νέο σύστημα δεν είναι μόνο αναποτελεσματικό στην επίτευξη των στόχων του, αλλά παραβιάζει επίσης τα ανθρώπινα δικαιώματά.

Η ρητορική της Επιτροπής για την «αποτελεσματικότητα»

Όπως γράφουν οι Jubany και Tunaboylu σε αρθρο τους στο The Conversation, το κύριο επιχείρημα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όπως δήλωσε η πρόεδρός της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, είναι ότι το τρέχον σύστημα είναι αναποτελεσματικό, καθώς μόνο το 20% των διαταγών απέλασης εκτελούνται στην πράξη.

Ωστόσο, η άποψη της Επιτροπής για την αποτελεσματικότητα περιορίζεται στο απλό ερώτημα του πόσες απελάσεις έχουν ολοκληρωθεί.

Αυτό σημαίνει ότι δίνει προτεραιότητα στην επιβολή του νόμου έναντι της προστασίας των μεταναστών και ενθαρρύνει τις αναγκαστικές επιστροφές, αγνοώντας τόσο τα ανθρώπινα δικαιώματα όσο και εναλλακτικές, πιο βιώσιμες λύσεις.

Ακτιβιστές από την Ιταλία, την Αλβανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες διαμαρτύρονται κατά των στρατοπέδων κράτησης Ιταλίας-Αλβανίας, στην Τίρανα της Αλβανίας, 1 Νοεμβρίου 2025.

Έτσι, με βάση αυτόν τον περιορισμένο ορισμό της «αποτελεσματικότητας», η απάντηση της ΕΕ στην «αναποτελεσματικότητα» συνίσταται στην αυστηροποίηση του συστήματος μέσω περιοριστικών, τιμωρητικών κανόνων.

Αυτοί περιλαμβάνουν:

• Αύξηση του αριθμού των αναγκαστικών επιστροφών με ένα κοινό ευρωπαϊκό σύστημα
• Περισσότερες κρατήσεις
• Δημιουργία ζωνών απέλασης σε τρίτες χώρες.

Ωστόσο, από το πλάνο αυτό λείπει ένα κρίσιμο στοιχείο.

Πριν προτείνει μία νομοθεσία με τέτοιο δυναμικό κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού αντίκτυπου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν έχει παρουσιάσει συγκεκριμένα στοιχεία βασισμένα σε έρευνα.

Δεν έχει δικαιολογήσει την επείγουσα ανάγκη με την οποία επιθυμεί να θεσπίσει τη νομοθεσία, ούτε έχει ποσοτικοποιήσει την αποτελεσματικότητα των τιμωρητικών και περιοριστικών προτάσεών της στην επίτευξη των στόχων τους.

A poster depicting European Commission President Ursula von der Leyen, U.S. President Donald Trump, Albania’s Prime Minister Edi Rama and Italy’s Prime Minister Giorgia Meloni is seen through a mirror as activists from Italy, Albania, and other European countries protest against Italy-Albania detention camps in Gjader, Albania, November 1, 2025. REUTERS/Florion Goga

Ιστορίες από το πεδίο

Η έρευνά των Jubany και Tunaboylu έρχεται σε μια κρίσιμη στιγμή, καθώς εστιάζει σε κάτι που απουσιάζει από πολλές συζητήσεις για τη χάραξη πολιτικής: τις προοπτικές και τις εμπειρίες εκείνων που εφαρμόζουν στην πράξη αυτές τις πολιτικές.

Αν και η μελέτη διεξήχθη σε επτά χώρες της ΕΕ (Γερμανία, Βέλγιο, Σλοβενία, Ισπανία, Ελλάδα, Ιταλία και Σουηδία) και στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα ευρήματα που παρουσιάζουμε επικεντρώνονται στην Ισπανία.

Αποκαλύπτουν γιατί οι απελάσεις και οι κρατήσεις είναι αναποτελεσματικές, ακόμη και για όσους τις εκτελούν.

Στην Ισπανία, το ποσοστό των εκτελεσθέντων διαταγμάτων απέλασης είναι παρόμοιο με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.

Ωστόσο, καθώς η αντιμεταναστευτική ακροδεξιά κερδίζει έδαφος και τα παραδοσιακά δεξιά κόμματα ακολουθούν το παράδειγμά της, ορισμένα κόμματα ζητούν πιο αυστηρούς ελέγχους της μετανάστευσης που περιορίζουν τη νομιμοποίηση και δίνουν προτεραιότητα στην απέλαση.

Στην πραγματικότητα η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική.

Η μελέτη αποκαλύπτει μια βαθιά απογοήτευση εκ μέρους εκείνων που εφαρμόζουν στην πράξη την μεταναστευτική πολιτική.

Οι Ισπανοί αστυνομικοί

Αγνοούνται από τους πολιτικούς, οι οποίοι, ούτε στις συζητήσεις ούτε στις πολιτικές, λαμβάνουν υπόψη τις εμπειρίες και τις απόψεις των ανθρώπων που εργάζονται με μετανάστες που αντιμετωπίζουν διοικητικές παρατυπίες:

Νομίζω ότι όλα αυτά θα μπορούσαν να επιλυθούν αν ρωτούσαν τους ανθρώπους που κάνουν πραγματικά τη δουλειά, αλλά ποτέ δεν τους συμβουλεύονται. Ποτέ δεν τους ρωτούν: «Είναι εφικτό αυτό; Μπορεί να γίνει αυτό;

Μεταξύ όλων των συνοριακών υπαλλήλων, η ανάλυσή αποκάλυψε μια γενική δυσαρέσκεια για το γεγονός ότι η κράτηση και η απέλαση αποτελούν την κύρια αντίδραση στην παράτυπη μετανάστευση, αν και οι λόγοι διέφεραν μεταξύ των ομάδων.

Άνθρωποι κυρίως από το Μαρόκο στέκονται στην ακτή, ενώ ο ισπανικός στρατός αποκλείει μια παραλία στα σύνορα του Μαρόκου και της Ισπανίας, στον ισπανικό θύλακα της Θέουτα, στις 18 Μαΐου. Η Θέουτα αντιμετώπισε μια ανθρωπιστική κρίση, αφού χιλιάδες Μαροκινοί εκμεταλλεύτηκαν τον χαλαρό έλεγχο των συνόρων στη χώρα τους για να κολυμπήσουν ή να περάσουν με φουσκωτά σκάφη σε ευρωπαϊκό έδαφος. (AP Photo/Javier Fergo)

Πράγματι, οι συνεντεύξεις δείχνουν ότι πολλοί από αυτούς δεν θεωρούν την απέλαση ως μέσο ελέγχου της μετανάστευσης, αλλά ως τιμωρία:

Η δουλειά μας δεν είναι να απελαύνουμε αλλοδαπούς. Εστιάζουμε στους αλλοδαπούς εγκληματίες. Εγκληματίες. Δεν έχουμε κανένα πρόβλημα με τους αλλοδαπούς

Η παραπάνω άποψη υποδηλώνει ότι η απέλαση πρέπει να χρησιμοποιείται κυρίως σε ποινικές υποθέσεις και όχι ως γενική απάντηση σε διοικητικές παρατυπίες.

Ακόμη και σε εξαιρετικές περιπτώσεις, η απέλαση θεωρείται υπερβολική, καθώς υπάρχει ήδη ένα καλά εξοπλισμένο ποινικό σύστημα για την αντιμετώπιση του εγκλήματος.

Αυτό θέτει το ερώτημα κατά πόσον η κράτηση και η απέλαση είναι ποτέ αναλογικές ή απαραίτητες.

Τέλος, οι πράκτορες τονίζουν ότι η αύξηση των επενδύσεων σε μέτρα κράτησης και απέλασης δεν θα λύσει τα διαρθρωτικά προβλήματα. Θεωρούν ότι η γραφειοκρατία είναι υπερβολική και επισημαίνουν τις αντιφάσεις μεταξύ της απέλασης και των δικαιωμάτων των μεταναστών, τα οποία υποτίθεται ότι εγγυώνται τόσο το κράτος όσο και οι διεθνείς συμφωνίες:

Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν οι απελάσεις είναι σαν να πρέπει να κάνω μια δουλειά, αλλά τα χέρια μου είναι δεμένα

Η νομιμοποίηση είναι το κλειδί

Ποια είναι λοιπόν η εναλλακτική λύση στην απέλαση;

Μια απάντηση, η οποία απουσιάζει από την πρόταση της Επιτροπής, θα ήταν η μείωση των διαταγών απέλασης και η δημιουργία νόμιμων διαύλων για τα άτομα που αντιμετωπίζουν διοικητική παρατυπία.

Σε αντίθεση με την κυρίαρχη πολιτική ρητορική, οι ίδιοι οι συνοριοφύλακες θεωρούν τη νομιμοποίηση ως τον πιο αποτελεσματικό τρόπο αντιμετώπισης της παρατυπίας.

Ορισμένοι Ισπανοί αστυνομικοί αναγνωρίζουν μάλιστα ότι η παρατυπία είναι περισσότερο θέμα πολιτικής παρά αστυνόμευσης:

«Το πρόβλημα που έχουμε εδώ δεν μπορεί να επιλυθεί. Πρέπει να τους νομιμοποιήσουμε, αυτό είναι το κλειδί».

Στην πράξη, οι υπάλληλοι προτιμούν να μην διατάζουν την απέλαση ως απάντηση στην παρατυπία.

Μετανάστες, που έφτασαν πρόσφατα στην Κρήτη, κάθονται στο προσωρινό τους καταφύγιο, που έχει στηθεί σε πρώην εγκαταστάσεις παραγωγών εσπεριδοειδών στην πόλη του Ρεθύμνου, στην Κρήτη, στις 12 Ιουλίου 2025. REUTERS/Nicolas Economou

«Νομιμοποίηση μέσω ριζών»

Η επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήσαμε με μετανάστες που διατρέχουν κίνδυνο επιβεβαιώνει αυτή τη δυναμική: αν και φοβούνται την αντιπαράθεση με τις αρχές, ο φόβος της απέλασης συχνά υπερτερεί άλλων αβεβαιοτήτων, όπως η ασταθής πρόσβαση σε στέγαση και απασχόληση.

Σήμερα, πολλά άτομα που έχουν λάβει διαταγές απέλασης καταλήγουν να περνούν χρόνια της ζωής τους σε νομικό κενό, με περιορισμένη πρόσβαση σε δικαιώματα και υπηρεσίες.

Η έρευνά υποδεικνύει εναλλακτικές λύσεις, όπως άδειες εργασίας και διαμονής, που παρέχουν δικαιώματα σε άτομα που έχουν αποδείξει κοινωνικούς, οικονομικούς ή οικογενειακούς δεσμούς με τη χώρα.

Στην Ισπανία, αυτό είναι γνωστό ως «regularización por arraigo», κυριολεκτικά «νομιμοποίηση μέσω ριζών».

Αυτά τα μέτρα, αντί να αποτελούν «παράγοντα έλξης», όπως επαναλαμβάνουν τα συντηρητικά κόμματα, ωφελούν τόσο την κοινωνία γενικά όσο και τους μετανάστες, καθώς μειώνουν τη συμμετοχή στην άτυπη οικονομία και ενισχύουν την κοινωνική συνοχή.

Τα στοιχεία είναι σαφή: η απέλαση, είτε σε χώρες προέλευσης είτε σε τρίτες χώρες, είναι δαπανηρή, αναποτελεσματική και συχνά ασυμβίβαστη με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Η αποτυχία συμφωνιών όπως ΕΕ-Τουρκία και Ιταλία-Λιβύη, καθώς και πιο πρόσφατων συμφωνιών όπως Ιταλία-Αλβανία και Ηνωμένο Βασίλειο-Ρουάντα, το έχουν αποδείξει επανειλημμένα.

Ένας δικαστής συνόψισε την κατάσταση με συντομία:

«Από δικαστική άποψη και με βάση μια προσέγγιση που βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα, […] η απέλαση μπορεί να δικαιολογηθεί ουσιαστικά μόνο σε περιπτώσεις όπου έχουν διαπραχθεί σοβαρά ή πολύ σοβαρά εγκλήματα. Η παρατυπία δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται μέσω δικαστικών διαύλων. Πρέπει να αντιμετωπίζεται μέσω πολιτικών νομιμοποίησης και κατάλληλης μεταναστευτικής πολιτικής, όχι μέσω της ποινικοποίησης της μετανάστευσης»