Μόσχα, 9 Οκτωβρίου 1944: Η μοίρα ολόκληρων λαών μεταξύ τυρού και αχλαδίου

Με λίγη φαντασία, μπορεί κανείς να τους δει. Η σκηνή έχει αναφερθεί σε πολλές περιγραφές, το κλίμα, η ατμόσφαιρα, όλα, μας είναι σχεδόν οικεία. Τα περιστατικά και τις διαθέσεις των πρωταγωνιστών τα έχουν εκθέσει με αρκετή ακρίβεια οι επιτελείς, οι συνεργάτες τους.

Κάπου εκεί ήταν και ο Αντρέι Γκρομύκο. Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ κράτησε κι αυτός το περιστατικό ζωντανό στη μνήμη του. Το παραθέτει καταλεπτώς, μεταξύ άλλων, και ο Βάλτερ Λάκερ, διευθυντής του Ινστιτούτου Σύγχρονης Ιστορίας του Τελ Αβίβ, στο βιβλίο του «Η Ευρώπη μετά τον Χίτλερ» (1970).

Αξίζει να δούμε τη σκηνή.

Βρισκόμαστε σε μια στενόμακρη αίθουσα του Κρεμλίνου.

Είναι νύχτα, Οκτώβριος του 1944. Έξω κάνει παγωνιά, η Μόσχα είναι χιονισμένη.

«ΤΑ ΝΕΑ», 16.11.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο πόλεμος δεν έχει ακόμη τελειώσει. Οι πόλεις της Ευρώπης βομβαρδίζονται. Σπίτια, εργοστάσια, χωράφια καίγονται παντού, από τη μια άκρη της ηπείρου ως την άλλη. Άμαχοι τρέχουν να σωθούν. Κόλαση.

Αλλά η ειρήνη έχει αρχίσει να φαίνεται αχνά στον ορίζοντα. Η Γερμανία δεν αντέχει άλλο. Έχει χάσει το ηθικό της. Οι Σύμμαχοι έχουν συντρίψει το μεγαλύτερο μέρος από τις στρατιές του Χίτλερ.

Μια νίκη, βέβαια, που πληρώνεται πολύ ακριβά. Οι αριθμοί είναι εφιαλτικοί. Η Πολωνία έχει χάσει το 20% του πληθυσμού της. Η Γιουγκοσλαβία, το 10%. Πάνω από 250.000 Άγγλοι είναι νεκροί. Στη Γαλλία οι νεκροί είναι 600.000. Στη Γερμανία, 6 εκατομμύρια. Στη Σοβιετική Ένωση, 20 εκατομμύρια. Στην Ελλάδα το 20% των σπιτιών έχουν καταστραφεί. Οι νεκροί πληθαίνουν: 73.000 Έλληνες, κατά τους επίσημους αριθμούς, σκοτώθηκαν πολεμώντας το ναζισμό. Άλλοι τόσοι σκοτώθηκαν από τους βομβαρδισμούς και τις κακουχίες του πολέμου. Μαζί με τους νεκρούς της πείνας, το τίμημα που πλήρωσε η μικρή Ελλάδα πλησιάζει τις 250.000 ζωές.

Και νάτους λοιπόν, οι δύο πολέμαρχοι του στρατοπέδου των νικητών, στο Κρεμλίνο.

Ο Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς και ο Ουίνστον Σπένσερ Τσώρτσιλ δεν γνωρίζουν βέβαια ότι σε επτά μήνες ο πόλεμος θα έχει λήξει. Το οσμίζονται όμως στην ατμόσφαιρα — και θέλουν να προλάβουν. Να «μοιράσουν τον κόσμο», να μην τους βρει ξαφνικά η ειρήνη, και δεν ξέρουν τι να κάνουν!

Θα γίνουν φυσικά κι άλλες συναντήσεις: θα ακολουθήσει η Γιάλτα, το Πότσνταμ. Κι έχει ήδη προηγηθεί, τον προηγούμενο χρόνο, η Τεχεράνη. Αλλά τούτη η συνάντηση των δύο, χωρίς τους ενοχλητικούς Αμερικανούς να μπλέκονται στα πόδια τους, είναι από μια άποψη η πιο καίρια. Στάλιν και Τσώρτσιλ είναι μόνοι — οι δύο «Ευρωπαίοι», που ξέρουν τι θέλουν, που μπορούν να συνεννοηθούν μεταξύ τους, παρ’ όλη την αντιπάθεια που τρέφει ο ένας για τον άλλο, και που συχνά δεν προσπαθούν καν να την κρύψουν!

Ο Τσώρτσιλ είχε, άλλωστε, προλειάνει το έδαφος. Τον Μάιο του 1944, δηλαδή πέντε μήνες πριν από τούτη τη συνάντηση, είχε κάνει τις πρώτες σχετικές συνεννοήσεις του με τον Σοβιετικό δικτάτορα.

Του είχε πει ότι πρέπει να κινηθούν εγκαίρως, να αποφασίσουν «τι θα κάνουν με την Ευρώπη».

— Τι θα λέγατε να κρατήσετε εσείς τη Ρουμανία; Να μείνει στη σφαίρα της δικής σας, της σοβιετικής επιρροής;

Ο Στάλιν χαμογέλασε ευτυχισμένος.

— Γιατί όχι; Καλή ιδέα… Αλλά εσείς;

— Εμείς, την Ελλάδα! είπε ο Τσώρτσιλ.

Ο Στάλιν έμεινε σκεφτικός.

— Τι θα πουν όμως οι άλλοι; Ο Ρούσβελτ…

Όλα καλά τα είχαν συμφωνήσει μεταξύ τους, αλλά η Ουάσιγκτον είχε, πράγματι, αντιρρήσεις.

Όπως γράφει ο Λάκερ, από διπλωματικά έγγραφα, που έγιναν αργότερα γνωστά, οι ΗΠΑ έκαναν ό,τι μπορούσαν για να δείξουν στον Στάλιν, και ακόμη περισσότερο στον Τσώρτσιλ, τη δυσφορία τους.

Τι ιδέες ήταν αυτές; Δεν ντρέπονταν επιτέλους, αυτοί οι δύο χοντροί κύριοι, να κάνουν ιμπεριαλιστικά σχέδια; Πού ζούσαν; Στον 19ο αιώνα;

Οι αντιρρήσεις της Ουάσιγκτον ήταν, βέβαια, λιγότερο ηθικολογικές και περισσότερο υστερόβουλες: η ίδια έλεγε ότι ήθελε να απαγκιστρωθεί από την Ευρώπη, αμέσως μετά τον πόλεμο, αλλά αυτό δεν σήμαινε ότι έπρεπε και να της κλείσουν την πόρτα κατάμουτρα!

Ο Ρούσβελτ δεν έδωσε την έγκρισή του, το σχέδιο έμεινε στο μυαλό του Στάλιν και του Τσώρτσιλ σαν πόθος απραγματοποίητος.

Να όμως που τώρα, Οκτώβριο όπως είπαμε του 1944, αρκετά πριν από τη Γιάλτα, και επτά ολόκληρους μήνες πριν από το τέλος του πολέμου και τη συνθηκολόγηση της Ρεμς και του Βερολίνου, η πονηρή εκείνη ιδέα τούς τριβέλιζε και πάλι το μυαλό.

Είναι η περίφημη σκηνή «της χαρτοπετσέτας».

(Άλλη μια, ανάλογη, διαδραματίσθηκε και στη Γιάλτα).

Ο Τσώρτσιλ ήταν, όπως φαίνεται, εκείνος που έφερε πάλι το θέμα επί τάπητος:

— Γιατί να τρωγόμαστε με μικροπράγματα; ήταν η θέση του. Λέω για την Ελλάδα και τη Ρουμανία… Τι θα λέγατε, να κρατήσετε εσείς υπό την επήρειά σας τη Ρουμανία κατά 90% και εμείς αντίστοιχα την Ελλάδα, πάλι κατά 90%;

— Είναι όμως και η Γιουγκοσλαβία…

— Εκεί μπορούμε να το κανονίσουμε στο 50-50. Τι λέτε;

Ο Στάλιν έκανε τον σκεφτικό.

Ο Τσώρτσιλ πήρε τότε ένα χαρτάκι που ήταν μπροστά του —μερικοί είπαν πως ήταν χαρτοπετσέτα— και, για να βοηθήσει το συνομιλητή του, σημείωσε και τα υπόλοιπα:

«Βουλγαρία 75-25
Ουγγαρία 50-50»

Ο Στάλιν έβαλε το χέρι στη μέσα τσέπη του στρατιωτικού του πουκάμισου, τράβηξε ένα στιλό, και με γαλάζιο μελάνι σημείωσε πάνω στο άθλιο κουρελόχαρτο ένα μεγάλο «ν», τσεκάροντας καταφατικά τα νούμερα.

— Είδατε; είπε. Στο πι και φι τα φτιάξαμε!

Ο Τσώρτσιλ, όπως αφηγήθηκε και ο ίδιος αργότερα, ένιωσε ξαφνικά να τον πιάνουν τύψεις!

— Μήπως το παρακάναμε; είπε. Μήπως είμαστε πολύ κυνικοί; Να ρυθμίζουμε έτσι, με μια μονοκοντυλιά, την τύχη εκατομμυρίων ανθρώπων;

Ο Στάλιν τον κοίταξε κατάπληκτος. Είχε μετανιώσει λοιπόν;

— Γιατί; είπε. Τι να κάνουμε;

— Εγώ λέω να το κάψουμε αυτό το χαρτί, είπε ο Τσώρτσιλ.

— Όχι, όχι. Κράτα το εσύ, είπε κοφτά ο Στάλιν.

Ο κόσμος, ο κόσμος των Ελλήνων, των Ούγγρων, των Ρουμάνων, ένας κόσμος ματωμένος, ρημαγμένος, βαθιά πληγωμένος και ανίδεος, είχε μοιραστεί.

Η συμφωνία βέβαια δεν τηρήθηκε επακριβώς. Καμιά συμφωνία δεν κλείνεται για να τηρηθεί με ευλάβεια. Σε γενικές γραμμές όμως, οι αποφάσεις που ελήφθησαν στην Τεχεράνη, κι ύστερα στη Μόσχα, στη Γιάλτα και στο Πότσνταμ, το όμορφο προάστιο του (Ανατολικού) Βερολίνου, αποτέλεσαν ένα πρώτο βήμα για το χωρισμό της Ευρώπης στις σφαίρες επιρροής: σφαίρες που μόλις τώρα αρχίζουν να κλονίζονται, καθώς γκρεμίζονται τα τείχη, καθώς σαρώνονται κυριολεκτικά τα δόγματα και οι απολυταρχίες.

Αν αναφέραμε τη σκηνή «της χαρτοπετσέτας», είναι για να θυμίσουμε πόσο απλά, κυνικά, σχεδόν τυχαία, υψώθηκαν αυτά τα τείχη, που τώρα καταρρέουν με σχεδόν ανησυχητική ευκολία.

Έτυχε —αυτή είναι η ουσία—, έτυχε να είναι ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης εκείνα τα χρόνια ένας Στάλιν. (Κι από την άλλη, ηγέτης των Δυτικών νικητών ένας Τσώρτσιλ, τόσο πρόθυμος να γράψει στο χαρτάκι του, μεταξύ τυρού και αχλαδίου, τη μοίρα ολόκληρων λαών.) Τι σχέση είχαν ο Στάλιν και ο Τσώρτσιλ με τους Ούγγρους ή τους Πολωνούς ή τους Έλληνες; Καμία, βέβαια, πέρα από την απόφασή τους να τους μοιράσουν.

Μήπως το γεγονός ότι είχαν αναχαιτίσει το ναζισμό τούς έδινε αυτό το δικαίωμα; Μάλλον όχι — μια που και οι ίδιοι οι Ευρωπαίοι, όλοι, είχαν αγωνιστεί κατά του Χίτλερ και ο αγώνας βέβαια της ΕΣΣΔ και των Αμερικανών ή των Άγγλων δεν ήταν μόνο για να σώσουν την Ευρώπη, αλλά και τους εαυτούς τους.

*Απόσπασμα από εκτενές άρθρο του έγκριτου δημοσιογράφου Κώστα Γαλανόπουλου (1940-2015), που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» την Πέμπτη 16 Νοεμβρίου 1989, την εποχή όπου κατεδαφίζονταν τα τείχη που διαιρούσαν τους Ευρωπαίους (ο χαρακτηριστικός τίτλος του δημοσιεύματος ήταν «Έτσι θεμελιώθηκε το Τείχος») και άλλαζε ο πολιτικός χάρτης της γηραιάς ηπείρου.

Τον Οκτώβριο του 1944 δεν απελευθερώθηκε μόνο η πόλη των Αθηνών από το ζυγό του γερμανού κατακτητή, γεγονός που ευλόγως ανακαλούμε στη μνήμη μας κάθε χρόνο, στις 12 του μηνός, αλλά και συνήφθη στη Μόσχα, πολύ μακριά από την ελληνική πρωτεύουσα, μια συμφωνία που καθόρισε ουσιαστικά τις μετέπειτα εξελίξεις στη χώρα μας.

Η λεγόμενη συμφωνία των ζωνών επιρροής μεταξύ Βρετανών και Σοβιετικών συνομολογήθηκε στη Μόσχα τις βραδινές ώρες της 9ης Οκτωβρίου 1944.