Κρυμμένο σε κοινή θέα: Το Mendelssohn Stradivarius του 1709 που εξαφανίστηκε από τη Ναζιστική Γερμανία βρέθηκε στην Ιαπωνία

Βερολίνο, δεκαετία του 1920. Στη δεντρόφυτη συνοικία του Γκρούνβαλντ, η έπαυλη του τραπεζίτη Φραντς φον Μέντελσον, δισέγγονου του συνθέτη Φέλιξ Μέντελσον, ήταν κέντρο πνευματικής ζωής. Εκεί οργανώνονταν μουσικές βραδιές με πρωταγωνιστές πιανίστες όπως ο Άρτουρ Σνάμπελ και ο Έντβιν Φίσερ, ενώ μεταξύ των καλεσμένων συγκαταλέγονταν κορυφαίες προσωπικότητες της επιστήμης, όπως ο Μαξ Πλανκ και ο Άλμπερτ Αϊνστάιν.

Ο Μέντελσον, εταίρος της ιστορικής τράπεζας Mendelssohn & Co., είχε συλλέξει σπάνια μουσικά όργανα, ανάμεσά τους το Stradivarius του 1709. Το βιολί το είχε χαρίσει στην κόρη του, Λίλι φον Μέντελσον-Μπόνκε, η οποία το έπαιζε στο οικογενειακό κουαρτέτο μαζί με τον σύζυγό της, συνθέτη Έμιλ Μπόνκε.

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη Danielle Rehmann (@danielle_rehmann_violinmaking)

Η μοίρα υπήρξε σκληρή: τον Μάιο του 1928, η Λίλι και ο Έμιλ σκοτώθηκαν σε αυτοκινητικό δυστύχημα, αφήνοντας τρία παιδιά ορφανά. Ο Φραντς, για να προστατεύσει το πολύτιμο όργανο, το κλείδωσε σε θυρίδα της τράπεζάς του. Το 1930 εξασφάλισε πιστοποιητικό γνησιότητας. Όμως η άνοδος των Ναζί το 1933, ο θάνατός του το 1935 και η αναγκαστική εκκαθάριση της τράπεζας –η οποία χαρακτηρίστηκε «εβραϊκή επιχείρηση»– οδήγησαν το Stradivarius στα χέρια του Τρίτου Ράιχ. Βρέθηκε στα κεντρικά της Deutsche Bank στη Mauerstrasse, για να χαθεί έπειτα οριστικά: είτε το αφαίρεσαν οι Ναζί λίγο πριν την πτώση του Βερολίνου είτε το άρπαξαν οι Σοβιετικοί το 1945.

Οι έρευνες ξεκινούν

Για δεκαετίες, ένα πέπλο μυστηρίου είχε καλύψει την τύχη του βιολιού. Η οικογένεια, με πρώτο τον πρωτότοκο γιο Βάλτερ Μπόνκε, δεν έπαψε να το αναζητεί. Ο Βάλτερ δημοσίευσε αγγελία στο περιοδικό The Strad το 1958, κατέθεσε αιτήματα στην Interpol και κατέγραψε την υπόθεση στη γερμανική βάση δεδομένων για έργα που χάθηκαν λόγω ναζιστικών διώξεων. Μέχρι τον θάνατό του το 2000 συγκέντρωνε μαρτυρίες, χωρίς αποτέλεσμα όμως. Στους συγγενείς επικρατούσε η πεποίθηση ότι το όργανο είχε καταστραφεί.

Η έκπληξη ήρθε σχεδόν έναν αιώνα αργότερα. Τον Ιούνιο του 2024, η ερευνήτρια Κάρλα Σαπρό, του Πανεπιστημίου Καλιφόρνια Μπέρκλεϊ, εντόπισε στην Ιαπωνία το βιολί, με διαφορετικό όνομα: Stella. Συγκρίνοντας μια φωτογραφία του 1930 με εικόνες του Stella, που είχε εκτεθεί το 2018 στο Τόκιο, διαπίστωσε ταύτιση στα σημάδια και τις χαρακιές του οργάνου. Το βιολί ανήκε στον βιολονίστα Εϊτζίν Νιμούρα, τον οποίο η UNESCO είχε τιμήσει ως Καλλιτέχνη της Ειρήνης (Artist for Peace).

Η έρευνα αποκάλυψε μια σκοτεινή διαδρομή: το Stella εμφανίστηκε το 1995 στο Παρίσι, όταν ένας Ρώσος βιολονίστας επιχείρησε να το πουλήσει σε τεχνίτη. Υποστήριξε ότι το είχε αγοράσει το 1953 στη Μόσχα από Γερμανό έμπορο. Το όργανο πιστοποιήθηκε τότε από κορυφαίους ειδικούς και το 2000 βγήκε σε δημοπρασία στη Νέα Υόρκη. Όμως τα έγγραφα προέλευσης που το συνέδεαν με υποτιθέμενη ολλανδική οικογένεια αποδείχθηκαν πλαστά.

Η αναγνώριση ότι το βιολί του Μέντελσον και το Stella είναι το ίδιο όργανο επιβεβαιώθηκε από τον Τζέισον Πράις, ιδρυτή του οίκου Tarisio και επικεφαλής του αρχείου Cozio, της μεγαλύτερης βάσης δεδομένων για σπάνια έγχορδα. Η Σαπρό τεκμηρίωσε με ακρίβεια τα στοιχεία, αποδεικνύοντας ότι η ιστορία του βιολιού ήταν θύμα ναζιστικής λεηλασίας.

Η ζωή στην τέχνη

Η υπόθεση θυμίζει κινηματογραφικό σενάριο. Δεν είναι τυχαίο ότι ερευνητές και συγγραφείς έχουν αντλήσει υλικό από τις διαδρομές των Stradivarius: από την ταινία Το Κόκκινο Βιολί μέχρι το γαλλικό μυθιστόρημα Το Stradivarius του Γκέμπελς, που βασίζεται σε αληθινή ιστορία. Η ναζιστική λεηλασία μουσικών οργάνων παραμένει λιγότερο ερευνημένο κεφάλαιο από εκείνη των έργων τέχνης, αλλά αποκαλύπτει πόσο πολύπλευρη υπήρξε η πολιτιστική καταστροφή.

Σήμερα, οι απόγονοι της οικογένειας βλέπουν να ανοίγει ξανά το ζήτημα της διεκδίκησης. Ο Ντέιβιντ Ρόζενταλ της Συμφωνικής Ορχήστρας Μπαλέτου του Σαν Φρανσίσκο και δισέγγονος του Φραντς φον Μέντελσον, δηλώνει: «Μεγάλωσα ακούγοντας για αυτό το βιολί και την κλοπή του. Για εμάς ήταν πάντα το βιολί της γιαγιάς μου Λίλι. Μας συνδέει με το παρελθόν με βαθιά και συγκινητικό τρόπο».

Η ιστορία του Mendelssohn Stradivarius φωτίζει όχι μόνο την κληρονομιά μιας σπουδαίας οικογένειας, αλλά και τις πολύπλοκες διαδρομές που ακολουθούν τα πολιτιστικά αντικείμενα όταν η βία και ο ολοκληρωτισμός σβήνουν τις ταυτότητές τους. Και δείχνει ότι, ακόμη και μετά από δεκαετίες, η μνήμη και η αλήθεια μπορούν να επανεμφανιστούν με την επιμονή των απογόνων και την ακρίβεια της έρευνας.

* Mε πληροφορίες από: El Pais English