Τόμας Κουν: Το έργο του φιλοσόφου κάθε άλλο παρά έχει τελειώσει

— Πρέπει να σας θεωρούμε περισσότερο ιστορικό των επιστημών ή φιλόσοφο;

Σε όλη μου σχεδόν τη ζωή δίδαξα ιστορία των επιστημών και θεωρήθηκα —τουλάχιστον στις ΗΠΑ— μάλλον ιστορικός. Σκεφτόμουν όμως να κάνω και φιλοσοφία των επιστημών, παρ’ ότι στην Αμερική περισσότερο από την Ευρώπη οι δύο τομείς είναι απόλυτα χωρισμένοι. Όταν δημοσιεύθηκε η «Δομή των επιστημονικών επαναστάσεων» δεν ήξερα πού να τοποθετήσω αυτό το έργο μου. Μάλλον επρόκειτο για ένα είδος «κοινωνιολογίας της γνώσης». Στη συνέχεια αφιερώθηκα περισσότερο στην καθαρή φιλοσοφία των επιστημών και διαπιστώνω με ευχαρίστηση ότι σήμερα τα σύνορα ανάμεσα στην ιστορία και στη φιλοσοφία είναι λιγότερο στεγανά από ό,τι άλλοτε. Ωστόσο πρόκειται για δραστηριότητες που υπόκεινται σε διαφορετικές επιταγές: ο φιλόσοφος δεν έχει το δικαίωμα να αυτοαναιρείται, ενώ ο ιστορικός δεν έχει το δικαίωμα να αναιρεί τα γεγονότα. Μπορεί να είναι κανείς διαδοχικά το ένα ή το άλλο, όχι όμως και τα δύο ταυτοχρόνως.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.2.1995, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

— Θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε τα κύρια στάδια της πνευματικής σας πορείας;

Από το πρώτο έτος στο πανεπιστήμιο ενδιαφέρθηκα για την φιλοσοφία και διαβάζοντας την «Κριτική του καθαρού λόγου» εντυπωσιάστηκα από την καντιανή έννοια της «κατηγορίας» ως προϋπόθεσης για τη δυνατότητα της γνώσης. Στη συνέχεια έκανα ανώτατες σπουδές στη φυσική. Ενδιαφερόμουν ιδιαίτερα για τη φυσική των στερεών. Όταν ετοίμαζα το διδακτορικό μου ο πρόεδρος του Χάρβαρντ Τζέιμς Κόναντ μού ανέθεσε να παραδώσω ένα μάθημα σε μη επιστήμονες, στους οποίους έπρεπε να δώσω να καταλάβουν, σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, τι μπορεί να είναι η πρακτική εξάσκηση της επιστήμης. Έτσι αναγκάστηκα να διαβάσω τον Αριστοτέλη, για να εξηγήσω καλύτερα πώς έγινε το πέρασμα από αυτόν στον Γαλιλαίο και στον Νεύτωνα. Οι έρευνες αυτές —που υπήρξαν και το σημείο εκκίνησης του βιβλίου μου για την κοπερνικιανή επανάσταση— με έκαναν να συνειδητοποιήσω ότι η εικόνα που έδινε για την επιστήμη η φιλοσοφία που κυριαρχούσε στην Αμερική στα τέλη της δεκαετίας του ’40, δηλαδή ο λογικός θετικισμός (Κάρναπ, Φρανκ, Άγερ), δεν ανταποκρινόταν καθόλου στην πραγματικότητα. Αυτό με ώθησε, λίγο αργότερα, να εγκαταλείψω τη φυσική και να στραφώ προς την ιστορία των επιστημών.

[…]

— Σε ποιο μέτρο η φιλοσοφία σας για την επιστήμη προϋποθέτει μια φιλοσοφία της γλώσσας;

Πιστεύω πως η γλώσσα αποτελεί πραγματικά μια κατάσταση δυνατότητας της επιστήμης, επειδή διακινεί τις έννοιες που χρησιμοποιεί ο επιστήμονας και τα αποτελέσματα της έρευνας δεν μπορούν να εκφρασθούν χωρίς τη βοήθειά της. Επιπλέον, μπορώ πολύ εύκολα να φανταστώ ότι δύο ομάδες ερευνητών, οι οποίες εργάζονται παράλληλα στο ίδιο θέμα, μπορούν να φθάσουν με απόλυτα λογικό τρόπο σε μη ισοδύναμα αποτελέσματα, επειδή θα τα έχουν διατυπώσει με τη βοήθεια διαφορετικών εννοιών. Η επιστημονική αλήθεια δεν είναι ανάγκη να είναι μοναδική: μπορεί να είναι πολλαπλή. Εν πάση περιπτώσει, δεν πιστεύω, αντίθετα με τον Πόπερ, ότι η αλήθεια βρίσκεται απλώς στην «αντιστοιχία» των φράσεών μας με μια «εξωτερική» πραγματικότητα. Για τον Πόπερ δεν μπορεί να υπάρχει, για ένα καθορισμένο θέμα, παρά μόνο μία αλήθεια και όλα τα υπόλοιπα είναι λάθος. Δεν είναι τόσο απλό γιατί, π.χ., όταν ο κόσμος πίστευε ότι η Γη ήταν το κέντρο του σύμπαντος ή όταν πίστευαν στη θεωρία της φλογιστικής είχαν βάσιμους λόγους να το κάνουν. Σήμερα δεν μοιραζόμαστε τις ίδιες πεποιθήσεις. Δεν μπορούμε όμως και να τις μειώσουμε σε απόλυτα «λάθη».

[…]

— Ποια είναι η θέση σας στη σημερινή φιλοσοφική αντιπαράθεση ανάμεσα στον ρεαλισμό και στον σχετικισμό;

Δεν είμαι σχετικιστής, γιατί δεν πιστεύω ότι όλα τα συμπεράσματα έχουν την ίδια αξία. Πιστεύω ότι είναι πάντοτε δυνατόν να φθάσει κανείς σε μια αντικειμενική βάση, σε ένα συμπέρασμα προτιμότερα από τα άλλα. Υπό αυτή την έννοια αισθάνομαι ότι βρίσκομαι κοντά στον ρεαλισμό που υποστηρίζει σήμερα ο Χίλαρι Πάτναμ: μοιραζόμαστε και οι δύο την ίδια «αναπτυξιακή» αντίληψη για την ιστορία και την ίδια ανησυχία για την έννοια της «σημασίας». Ο Πάτναμ με θεωρεί βεβαίως πιο σχετικιστή από τον ίδιον, απορρίπτω όμως κατηγορηματικά τον απόλυτο σχετικισμό του Ρίτσαρντ Ρόρτι, ο οποίος πιστεύει ότι εκείνο που εμποδίζει την επικοινωνία είναι μόνο η δύναμη και όχι η ύπαρξη προβλημάτων σύμφυτων με τη γλώσσα. Αυτή η άποψη τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κάθε έρευνα που απαιτεί τη χρήση μιας συγκεκριμένης γλώσσας —όπως η φιλοσοφία ή η επιστήμη— πρέπει να θεωρηθεί κενή περιεχομένου. Πιστεύω ότι αυτό είναι ένα λάθος με επικίνδυνες συνέπειες.

[…]

— Πιστεύετε ότι η κοινωνιολογία της επιστήμης, η οποία πρόσφατα γνωρίζει σημαντική επιτυχία, πρόκειται να αντικαταστήσει τη φιλοσοφία της επιστήμης και αυτό που ονομάζαμε ως τώρα «επιστημολογία»;

Το κύρος της επιστημολογίας μειώθηκε οπωσδήποτε από την αύξηση τα τελευταία χρόνια του ενδιαφέροντος για την ιστορία και την κοινωνιολογία των επιστημών. Δεν συμπεραίνω όμως ότι η φιλοσοφία της επιστήμης έχει τελειώσει γιατί, παρ’ ότι η κοινωνιολογία της επιστήμης έχει τη χρησιμότητά της —τουλάχιστον στο να μας βοηθά να σκεπτόμαστε τη θέση της επιστήμης μέσα στην κοινωνία—, δεν έχει τίποτε σχεδόν να μας πει για αυτό που αποτελεί την ίδια την επιστημονική γνώση. Μας είναι περισσότερο από ποτέ απαραίτητο να αναρωτηθούμε σχετικά με τη φύση της γνώσης και της λογικής και να σκεφθούμε γύρω από την έννοια της σημασίας και να καταλάβουμε με ποιες διαδικασίες η έννοια μιας λέξης μπορεί να εξελιχθεί μέσα στον χρόνο. Το έργο του φιλοσόφου κάθε άλλο παρά έχει τελειώσει λοιπόν.

— Πέρα από τη σκέψη σας για την επιστήμη έχετε, αν μπορώ να χρησιμοποιήσω αυτόν τον όρο, μια «γενική» φιλοσοφία;

Έχω, όπως όλος ο κόσμος, κάποιες φιλοσοφικές απόψεις, περισσότερο όμως από ό,τι σε κάποιο συγκεκριμένο δόγμα πιστεύω στη χρησιμότητα της φιλοσοφικής μεθόδου. Ο Πόπερ, ο οποίος μίλησε καλύτερα γι’ αυτήν από ό,τι για την επιστημονική μέθοδο, είχε δίκιο, νομίζω, που χαρακτήρισε τη φιλοσοφική μέθοδο μορφή κριτικής δραστηριότητας. Αυτή η δραστηριότητα είναι που, αυτή καθεαυτή, έχει σημασία. Δυστυχώς, τόσο αυτή όσο και γενικώς οι «ανθρωπιστικές επιστήμες» δεν θεωρούνται πλέον σήμερα άξιες να παίζουν κεντρικό ρόλο στην εκπαίδευση του ανθρώπου. Αυτή είναι μια από τις συνέπειες του εκδημοκρατισμού της εκπαίδευσης, μιας τάσης την οποία ταυτοχρόνως εγκρίνω αλλά και λυπάμαι γι’ αυτήν.

*Αποσπάσματα από συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο διαπρεπής αμερικανός ιστορικός των επιστημών και φιλόσοφος Τόμας Κουν (Thomas S. Kuhn) στο γάλλο φιλόσοφο και συγγραφέα Christian Delacampagne (1949-2007). Η εν λόγω συνέντευξη είχε δημοσιευτεί αρχικά στην παρισινή Le Monde και ακολούθως στο «Βήμα», στο φύλλο που είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 12 Φεβρουαρίου 1995.

Ο Christian Delacampagne

Ο Τόμας Κουν γεννήθηκε στο Σινσινάτι του Οχάιο στις 18 Ιουλίου 1922 και απεβίωσε στο Κέμπριτζ της Μασαχουσέτης στις 17 Ιουνίου 1996.

Δίδαξε στο Χάρβαρντ, στο Μπέρκλεϊ, στο Πρίνστον και στο MIT.

Το 1957 δημοσίευσε την «Κοπερνικιανή επανάσταση» και το 1962 τη «Δομή των επιστημονικών επαναστάσεων», έργο που σημάδεψε την ιστορία και τη φιλοσοφία των επιστημών.

Με το σύγγραμμα αυτό προέβαλε τη θεωρία της ασυνέχειας της ανάπτυξης της γνώσης, υποστηρίζοντας ότι η επιστημονική πρόοδος —αντί να είναι γραμμική— συντελείται με «άλματα» και «τομές».