«Κριτικό Λεξικό»: 45 δοκίμια για το 1821

Κυκλοφόρησε πριν από λίγες ημέρες το μετάφρασμα για το «Κριτικό Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, μτφ. Κώστας Κουρεμένος), το οποίο στην πρωτότυπη μορφή του είχε εκδοθεί το 2021 στη σειρά Belknap Press του Harvard University Press. Οι έλληνες αναγνώστες μπορούν έτσι να ανακαλύψουν ένα προϊόν εργασίας τεσσάρων ετών και 39 συγγραφέων, ελλήνων και ξένων. Την επιμέλεια έχουν οι ακαδημαϊκοί Κωνσταντίνος Τσουκαλάς (υπογράφει τη θεματική για τους συμβολικούς εορτασμούς) και Πασχάλης Κιτρομηλίδης, ο οποίος υπογράφει την εισαγωγή, τα λήμματα για την Κρήτη και την Κύπρο και, φυσικά, για τον Διαφωτισμό, πεδίο έρευνας στο οποίο έχει συνεισφέρει όσο λίγοι.

Η ιδέα για την έκδοση του 2021, όπως μάς έλεγε τότε σε συνέντευξη στα «ΝΕΑ» ο Π.Κιτρομηλίδης, ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του ΕΚΠΑ, είχε προκύψει από το Κριτικό Λεξικό της Γαλλικής Επανάστασης των Φρανσουά Φυρέ και Μονά Οζούφ, που κυκλοφόρησε το 1989 -με τη συμπλήρωση 200 ετών, δηλαδή, από το κοσμοϊστορικό γεγονός. Αποτελούσε μάλιστα σε εκείνη τη χρονική στιγμή μια προσπάθεια κριτικής αναθεώρησης όλης της προγενέστερης συζήτησης, στην οποία κυριαρχούσαν οι μαρξιστικές προσεγγίσεις, ενώ τονιζόταν το ζήτημα των ιδεών, των ιδεολογικών ρευμάτων και των ιστοριογραφικών συζητήσεων.

Στον ελληνικό τόμο των περίπου 900 σελίδων συνεισφέρουν 39 συγγραφείς με 45 δοκίμια, ενώ βασικό κριτήριο του εγχειρήματος είναι ο πλουραλισμός και η όσο το δυνατόν καθολικότερη συμμετοχή συνεργατών: όχι μόνο από τα μεγάλα κεντρικά πανεπιστήμια και σίγουρα από σημαντικές Έδρες Νεοελληνικών Σπουδών. Οι συνεργάτες, λοιπόν, προέρχονται από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά και το Τμήμα Ιστορίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το Δημοκρίτειο, την Κρήτη, το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, το Παν/μιο Πειραιώς, το King’s College του Λονδίνου, το Παν/μιο της Τουλούζης, του Βελιγραδίου, του Βουκουρεστίου κ.ά.

Είναι πρακτικά δύσκολο να μεταφερθεί η κριτική αποτίμηση για 45 δοκίμια (όπου πάντως είναι δεδομένος ο μεταφραστικός άθλος του Κ.Κουρεμένου και η επιμελητική σφραγίδα της Ειρήνης Λυδάκη). Αξίζει να μεταφέρουμε εδώ για να αποτυπωθεί μια εικόνα ορισμένες θεματικές, όπως: οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και οι χώρες των Νοτίων Σάβων, οι κοινότητες και οι μορφές αντίστασης στον δρόμο προς την Επανάσταση, η Επανάσταση στη θάλασσα, οι γυναίκες, οι διανοούμενοι, οι διπλωμάτες και ο κλήρος, ο Τύπος, η λογοτεχνία και λογιοσύνη (συνεισφορά του πρόσφατα εκλιπόντος Αλέξη Πολίτη), ο ευρωπαϊκός και αμερικανικός φιλελληνισμός, η εικαστική εξιστόρηση του Αγώνα, οι απόηχοι στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, ο ρόλος της μουσικής.

Αξίζει επίσης να σταθούμε -τιμής ένεκεν- σε μία από τις συνεισφορές της ξένης έρευνας. Η Gonda van Steen από το King’s College περιγράφει πώς η μνημόνευση της Επανάστασης πέρασε στις διαφορετικούς επετείους μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Συγκεκριμένα το 1871 (για τα 50 χρόνια), το 1930 (λόγω της ακύρωσης του «δυσμενούς» για τον ελληνισμό 1921) και το 1971, που συνέπεσε με την εδραιωμένη εκείνη την περίοδο χούντα των συνταγματαρχών.

Το γεγονός που σημάδεψε την πεντηκοστή επέτειο ήταν η ανακομιδή των οστών του πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ από τη Ρωσία και η ταφή τους στον μητροπολιτικό ναό της Αθήνας. Λεπτομέρεια εκείνης της περιόδου, που μάλλον διαφεύγει, είναι ότι «η πολυ ορατή ανάμειξη του βασιλικού ζεύγους, του Γεωργίου Α΄και της Όλγας, στην υπόθεση κατέστησε την ταφή εθνικιστικό και αθηνοκεντρικό γεγονός», όπως σημειώνει η συγγραφέας. Η μνημόνευση της Ανεξαρτησίας περιλάμβανε επίσης την ανέγερση τιμητικού ανδριάντα, ενώ το ίδιο έγινε για τον Ρήγα Φεραίο και τον Αδαμάντιο Κοραή, σε έναν προφανή συμβολισμό για τη συγχώνευση της αρχαιότητας, του Βυζαντίου και των νέων χρόνων, αλλά και τη δύναμη της θρησκείας να ενισχύει την «κατασκευή» του έθνους (και αντιστρόφως).

Το 1921 δεν μπορούσε να σταθεί ως έτος της δοξαστικής εκατονταετηρίδας, καθώς η στρατιωτική περιπέτεια της Ελλάδας και τα επακόλουθα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου επέβαλαν σταδιακά το φάντασμα του κινδύνου και τελικά της ήττας. Κάποιοι μετρημένοι εορτασμοί έγιναν, σημειώνει η van Steen, ως ένα «μετριοπαθές χαρμάνι ιστορικών αναπαραστάσεων» δίνοντας την ευκαιρία για την ανέγερση πολεμικών μνημείων και την ίδρυση ή την αναστήλωση άλλων (όπως του Ωδείου του Ηρώδου του Αττικού). «Ο ίδιος ο Βενιζέλος θεωρούσε ότι μια χαμηλών τόνων επέτειος του 1921 θα ενίσχυε και πάλι το πολιτικό και στρατιωτικό εγχείρημα της Μεγάλης Ελλάδας, την προσπάθεια σταθεροποίησης των ελληνικών εδαφών στη Μικρά Ασία, τη προσάρτηση νέων και την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Μέσα σε ένα τέτοιο σκηνικό, η παρέλαση της 25ης Μαρτίου του 1921 μετατράπηκε σε φιλοβενιζελική πολιτική συγκέντρωση». Η μετάθεση της επετείου τοποθετήθηκε τελικά τον Μάρτιο του 1930, οπότε γιορτάστηκε η εκατονταετηρίδα από τη σύσταση του ανεξάρτητου κράτους, υπό την επίβλεψη και πάλι μιας κυβέρνησης Βενιζέλου (της τελευταίας περιόδου 1928 – 1932). «Για άλλη μια φορά, η πολιτική, ο στρατός, η θρησκεία και η ιδεολογία συγχωνεύθηκαν σε κάποια μαζικά θεάματα, όπου το κράτος παρουσίαζε τον εαυτό του επί σκηνής… Οι εκδηλώσεις -που κράτησαν έναν μήνα- σχεδιάστηκαν και προγραμματίστηκαν από μια οργανωτική επιτροπή στην οποία τις θέσεις-κλειδιά κατείχαν πανεπιστημιακοί και αρχαιολόγοι κυρίως».

Στα 150 χρόνια της Επανάστασης, ως γνωστόν, η χούντα των συνταγματαρχών επέβαλε τη δική της ψευδεπίγραφη και προπαγανδιστική «ερμηνεία» της έννοιας μέσα από θεατρινισμούς και φανφάρες που αποδείκνυαν τη γελοιότητα ενός φονικού καθεστώτος. Ήταν «η υποκριτική νομιμοποίηση ενός αντιδημοκρατικού παρόντος» μέσα από την εργαλειοποίηση του ιστορικού γεγονότος, την αντικομμουνιστική φαντασμαγορία και την απόπειρα να επιβληθεί τεχνητό «φρόνημα».