Καρλ Πόπερ: Η ζωή είναι μια περιπέτεια

Στις 28 Ιουλίου 1902 γεννήθηκε στη Βιέννη ο Καρλ Πόπερ (Karl Raimund Popper), ένας από τους σπουδαιότερους διανοητές του 20ού αιώνα και εκ των θεμελιωτών της σύγχρονης Φιλοσοφίας της Επιστήμης.

Ο εβραϊκής καταγωγής Πόπερ απεβίωσε στην περιοχή του μητροπολιτικού Λονδίνου στις 17 Σεπτεμβρίου 1994.

Στο φύλλο των «Νέων» που είχε κυκλοφορήσει το Σαββατοκύριακο 24-25 Απριλίου 2004 υπήρχε ένα άρθρο αφιερωμένο στον Καρλ Πόπερ, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του «Όλοι οι άνθρωποι είναι φιλόσοφοι» (μτφρ Μιχάλης Παπανικολάου, εκδόσεις «Μελάνι»).

«ΤΑ ΝΕΑ», 24-25.4.2004, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Συντάκτρια τού εν λόγω άρθρου ήταν η γνωστή λογοτέχνιδα (πεζογράφος και ποιήτρια) Έρση Σωτηροπούλου, η οποία είχε αξιολογήσει με τον ακόλουθο τρόπο την κληρονομιά που μας άφησε ο Πόπερ:

Λίγες προσωπικότητες ανανέωσαν τη σύγχρονη σκέψη όσο ο Κάρλ Πόπερ. Η ζωή του αγκαλιάζει ολόκληρο τον εικοστό αιώνα. Εκτός από τη φιλοσοφία ασχολήθηκε με την ψυχανάλυση, τη μουσική, τη φυσική, τα μαθηματικά και υπήρξε μεταξύ άλλων ξυλουργός και εκπαιδευτικός για παιδιά με ειδικά προβλήματα.

Ο Πόπερ άλλαξε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την αλήθεια. Για τον Σπινόζα ο Θεός είναι αδιάφορος, για άλλους ο Θεός λέει την αλήθεια, αλλά δεν μας αφήνει να τη δούμε. Τι είναι όμως αλήθεια; Χοντρικά ο Πόπερ αφαίρεσε την αλήθεια, ή καλύτερα την απέσυρε, από την υψηλή σφαίρα, τον Θεό, αλλά και από τη χαμηλή, τη μάθηση ως επαγωγή και αποθήκευση πληροφοριών. Κανείς πριν από αυτόν δεν την γύμνωσε τόσο από οποιαδήποτε τελεολογική ή a priori αντίληψη και δεν την παρέδωσε στον άνθρωπο κατ’ εικόνα και ομοίωσή του. Συνδέοντάς την με τη διαδικασία της ζωντανής μάθησης και της αυτοσυνείδησης, έπαψε να είναι αλήθεια από κεκτημένη ταχύτητα και τέθηκε σε αμφισβήτηση. Πρόκειται για μια αλήθεια τολμηρή, ποτέ δεδομένη, όπου το λάθος, η πλάνη, ακόμα και το ψέμα αποτελεί κατά κάποιο τρόπο προϋπόθεση ή εγγύηση για την αξιοπιστία της.

Κατά τον Πόπερ, μια επιστημονική θεωρία είναι αξιόπιστη μόνο αν μπορεί να διαψευστεί. Ακούγεται παράδοξο, αλλά δεν είναι ευφυολόγημα. Για να επιβεβαιώσουμε πειραματικά μια θεωρία, πρέπει να σκεφτούμε κάτω από ποιες συνθήκες θα μπορούσε να αποδειχθεί πως αυτή η θεωρία είναι ψευδής, και ύστερα να προσπαθήσουμε να ενεργήσουμε έτσι ώστε να πραγματοποιηθούν αυτές οι συνθήκες. Αν η προσπάθεια διάψευσης της θεωρίας αποτύχει, τότε η θεωρία επιβεβαιώνεται, δεν πρόκειται όμως ποτέ για οριστική επιβεβαίωση.

Χρόνια πριν, όταν ήμουν φοιτήτρια στη Φλωρεντία, σε μια ηλικία που κανείς αναζητά βεβαιότητες, κυρίως επαναστατικές βεβαιότητες, αυτός ήταν ο φιλόσοφος που με επηρέασε και με έκανε να σκεφθώ περισσότερο οδηγώντας με για ένα διάστημα σε σπουδές επιστημολογίας. Η σκέψη του ήταν ικανή να ταράξει τα λιμνάζοντα μυαλά αντικρούοντας θεωρίες που αυτοθωρακίζονται ενάντια στη διάψευση όπως η ψυχανάλυση και ο μαρξισμός. Παρόλο που ο ίδιος είχε ασχοληθεί με την ψυχανάλυση και είχε υπάρξει για ένα διάστημα κομμουνιστής, η γνώμη του και για τις δύο θεωρίες ήταν πρωτότυπα καταδικαστική (αν και ο χαρακτηρισμός πρωτότυπος δεν θα τον έβρισκε σύμφωνο, γιατί ρόλος της φιλοσοφίας δεν είναι να επεξεργάζεται πρωτότυπες ούτε αισθητικά ενδιαφέρουσες απόψεις). Σύμφωνα με τον Πόπερ —σε αντιδιαστολή με τη θεωρία της σχετικότητας, που είναι μια θεωρία που επεδίωξε τη διάψευσή της—, το αδύνατο σημείο του μαρξισμού και της ψυχανάλυσης είναι ότι διεκδικούν το αλάθητο και μπορούν να εξηγήσουν τα πάντα. Στην ψυχανάλυση, παραδείγματος χάρη, όπως και να ενεργήσει κανείς, η πράξη του θα επιβεβαιώσει την ψυχαναλυτική θεωρία. «Το να πέσει κάποιος στο νερό για να σώσει ένα παιδί, διακινδυνεύοντας και, ίσως, χάνοντας έτσι την ίδια του τη ζωή, μπορεί να εξηγηθεί από ψυχαναλυτική σκοπιά εξίσου καλά όσο το να πετάξει ο ίδιος στο νερό ένα παιδί για να το πνίξει».

Ο Πόπερ μάς λέει ότι η μάθηση είναι ρίσκο, ζωντανή έρευνα, δοκιμή και λάθος. Μαθαίνουμε δοκιμάζοντας, μαθαίνουμε σφάλλοντας: έτσι πλησιάζουμε την αλήθεια. Αντίθετα, η παπαγαλία οδηγεί στη λήθη, αποστηθίζουμε κάτι για να το θάψουμε και να μη μας απασχολεί πλέον. Σκοπός της φιλοσοφίας είναι η αναζήτηση της αλήθειας, και χάρη στο έργο του το σωκρατικό «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» αποκτά αναμφισβήτητη φρεσκάδα.

Υποστηρίζοντας ότι όλοι οι άνθρωποι είναι φιλόσοφοι στο ομότιτλο βιβλίο που εκδόθηκε μετά τον θάνατό του και περιλαμβάνει άρθρα, κείμενα διαλέξεων, συζητήσεις κ.ά., ο Πόπερ αποκαθήλωσε τη φιλοσοφία από το εκλεκτικό βάθρο μιας ελίτ που έχει το προνόμιο να στοχάζεται για λογαριασμό τρίτων, χωρίς να την ευτελίσει ούτε να την εκλαϊκεύσει. Όλοι οι άνθρωποι είναι φιλόσοφοι, γιατί όλοι σκέφτονται πάνω στα θεμελιώδη ζητήματα της ζωής (αν και μερικοί είναι περισσότερο φιλόσοφοι από άλλους). Ο ρόλος των τελευταίων, των επαγγελματιών φιλοσόφων, είναι να εξετάζουν κριτικά απόψεις που οι περισσότεροι θεωρούν δεδομένες ή αυτονόητες και που συχνά πρόκειται για προκαταλήψεις και λάθη.

Από τις πιο γόνιμες φιλοσοφικά είναι η συζήτηση με τον παιδικό φίλο και διάσημο ζωολόγο Κόνραντ Λόρεντς. Η ζωή αναζητά έναν καλύτερο κόσμο κι αυτό ισχύει από την αμοιβάδα και τους κατώτερους οργανισμούς ως εμάς. Σ’ αυτή την αναζήτηση, η ζωή πειραματίζεται, παίρνει ρίσκα και κάνει λάθη, όμως τελικά υπάρχει στην εξέλιξη ένα κατευθυντήριο στοιχείο, μια δύναμη προς τα πάνω, που δεν είναι ο Θεός, αλλά μια ώθηση δημιουργίας. Ο άνθρωπος προσπαθεί να αλλάξει ενεργητικά το περιβάλλον του και η βούλησή του λειτουργεί σαν μοχλός δημιουργικότητας.

Η ζωή είναι μια περιπέτεια, μας λέει ο Πόπερ, και σ’ αυτή την περιπέτεια, σ’ αυτή την πορεία μάθησης, ο καθένας μας μπορεί να παίξει ένα ρόλο. Σε μια εποχή εκατέρωθεν ταλιμπανισμών οι απόψεις του για τη δημοκρατία, το αίσθημα της ευθύνης και την ελευθερία είναι πάντα επίκαιρες.