Τεντ Χιουζ: ένα κοράκι στον κατακλυσμό του πολιτισμού

Όταν το 1970 ο Τεντ Χιουζ εκδίδει τον «Κόρακα» έχει ζήσει την αυτοκτονία όχι μόνο της Σίλβια Πλαθ -το 1963-, αλλά και της ερωμένης του Άσια Γουΐβιλ, η οποία σκοτώνει μαζί της και την κόρη τους Σούρα το 1969. Η σκιά του θανάτου και της απώλειας κυριαρχεί αναπόφευκτα στη συλλογή και απηχεί την εικονοκλαστική διάθεσή του απέναντι στις παραδεκτές νόρμες της ποίησης ή τα ήθη του χριστιανισμού. Τα ποιήματα δημιουργούνται ως αντίστιξη σε οποιαδήποτε πίστη, βεβαιότητα ή δόγμα.

Ο ίδιος ο Χιουζ μοιάζει να ανοίγει την καταπακτή του ευρωπαϊκού ουμανισμού για να ξεθάψει σκελετούς. Επιτίθεται με τις ίδιες τις λέξεις, τον «σπασμένο» ρυθμό και τους «βλάσφημους» στίχους στην ιερή ιδέα της ελπίδας.

Ποιος κατέχει το όλο του χώρου; Ο θάνατος

Ποιος είναι δυνατότερος απ’ την ελπίδα; Ο θάνατος

Ποιος είναι δυνατότερος απ’ τη θέληση; Ο θάνατος

Δυνατότερος απ’ την αγάπη; Ο θάνατος

Δυνατότερος απ’ τη ζωή; Ο θάνατος

Ο Κόρακας, αυτός ο δαίμων με τη στιλπνή ομορφιά και το συναρπαστικά φριχτό γέλιο,  ένα ογκώδες, παραμορφωμένο θηρίο-πουλί, γεννιέται από το «μαύρο». Αυτή είναι η πρώτη λέξη του έργου και στους 14 πρώτους στίχους ο μεταφραστής Ορφέας Απέργης τη διατηρεί άκλιτη -σωστά- αδιαφορώντας για τα γένη των λέξεων. «Μαύρο ήταν το έξω μάτι/ Μαύρο η μέσα γλώσσα/ Μαύρο η καρδιά». Αν το ποιητικό πλάσμα συμβολίζει εδώ την επιβίωση της συνείδησης στα απώτατα όρια του ρημαγμένου πολιτισμού, η καταγωγή του δεν παύει να είναι η μαύρη στιγμή της Δημιουργίας: το τίποτε στο οποίο όλα θα καταλήξουν. Ο Κόρακας περιίπταται και περιγράφει μάχες, παρατηρεί καρδιές να συνθλίβονται, ζωές να ερημώνουν, ιδιωτικές στιγμές των φύλων όταν το ένα ξεσκίζει τις σάρκες του άλλου. «Είναι ο ίδιος φορέας βίας, την εφαρμόζει και τη δέχεται σε ένα διαρκές γαϊτανάκι φρίκης» γράφει ο μεταφραστής στο επίμετρο της έκδοσης «Κόραξ – από τη ζωή και τα τραγούδια του Κόρακα» (εκδ. Gutenberg). «Αλλά η φρίκη αυτή δεν είναι ενός πολέμου εθνών και εδαφών. Μοιάζει να είναι η φρίκη ενός πολέμου ιδιωτών… ενός ανελέητου πολέμου αντρών και γυναικών, φρίκη των φύλων και όχι των φυλών -η οποία εξαπλώνεται και πέρα από τ’ αντρόγυνα, για να αγκαλιάσει ολόκληρη την (ιδιωτεύουσα) ανθρωπότητα».

Τα ουρλιαχτά τους χώνονταν στον τοίχο

Τα κεφάλια τους χωρίζανε καθώς αποκοιμιούνταν σαν τα δυο μισά

Ενός πεπονιού που τ’ ανοίγεις στα δυό, αλλά δύσκολα σταματάς την αγάπη

Μες στον διακλαδιζόμενο ύπνο τους ανταλλάζανε χέρια και πόδια

Μες στα όνειρά τους τα μυαλά τους κράταγαν ομήρους το ένα το άλλο

Το πρωί φορούσανε ο ένας το πρόσωπο του άλλου

Εκτός από τον μακρινό του πρόγονο, το «Κοράκι» του Έντγκαρ Άλαν Πόε, ο Χιουζ αντλεί έμπνευση από τη λαϊκή παράδοση και την εικονοποιία του «κολπατζή απατεώνα» (trickster), ρόλος του οποίου είναι να προκαλεί σκάνδαλο, να μπαινοβγαίνει στα ρευστά όρια του καθωσπρεπισμού και της γελοιότητας, να ανακατεύει τις βεβαιότητες των ανθρώπων προκαλώντας αταξία και χάος. Γι’ αυτό και το γλωσσικό ύφος του «Κόρακα» είναι άρρηκτα δεμένο, όπως σημειώνεται στην εισαγωγή της Marina Warner, «με την υιοθέτηση από τον Χιουζ μιας σειράς από παμπάλαιες ποιητικές μορφές -μπαλάντες, παλίνδρομα, αινίγματα, χυδαία αστεία, γητέματα και ξόρκια-, καθώς και με την απόλυτη τόλμη των ωμών σαρκικών εικόνων του (όλα αναπόσπαστο μέρος των αποσκευών ενός Fool -ενός μεσαιωνικού γελωτοποιού)». Η φιγούρα αυτή διακρίνεται καθαρά στο ποίημα με τον εύγλωττο τίτλο «Μια παιδαριώδης πλάκα»:

Τα σώματα του άντρα και της γυναίκας κείτονταν χωρίς ψυχές […]

Ο Κόρακας γέλασε.

Δάγκωσε τον Σκώληκα, του Θεού τον μοναχογιό,

Τον έκοψε σε δυο μισά που σφάδαζαν.

Έχωσε στον άντρα το πίσω μισό, την ουρά,

Με την πληγιασμένη άκρη να κρέμεται απ’ όξω.

Έχωσε το άλλο μισό, με το κεφάλι, μέσα στη γυναίκα

Κι αυτό σούρθηκε όλο και πιο βαθιά και προς τα πάνω

Την μπαλάντα του καθημερινού ανθρώπου (everyman) τραγουδάει ο Χιουζ, αλλά με ένα ρυθμό ανυπόφορο και επίτηδες ενοχλητικό, γεμάτο εξάρσεις και ελευθεριότητα. Ο ποιητής -όπως άλλοτε ο Έλιοτ και ο Όντεν- αναζητάει ακόμα πού μπορεί να σταθούν τα νερά σ’ αυτό τον κατακλυσμό του δυτικού πολιτισμού. «Η αμερικανοεβραϊκή υπαρξιακή αποξένωση συγχωνεύεται με τα φρικιαστικά τέρατα του Μπέικον στη μυθοποιητική φαντασία ενός ανήσυχου αναζητητή που εξερευνά το ιερό που βρίσκεται γύρω του, ψάχνοντας τον παγανιστικό παράδεισο και την αντίστοιχη κόλαση εντός του καθημερινού και συνηθισμένου» σημειώνει η Warner. Είναι ένας κόσμος, πάντως, όπου τα ιερά έχουν πέσει, το «παλιό φεγγάρι της παγωνιάς» λιώνει, αγωνία επί αγωνίας επικρατεί στη γη.

Την ίδια στιγμή που αντλεί έμπνευση από μια παράδοση -και φυσικά από τις φρικαλεότητες του 20ού αιώνα- ο Χιουζ δοκιμάζει τα όρια των λέξεων στη σύγχρονη εποχή. Τα παλιά λεκτικά σχήματα και η αίσθηση μιας αρχαϊκότητας στο τοπίο του «Κόρακα» γαλβανίζονται μέσω του μοντερνισμού, όπως φαίνεται στο απόσπασμα από το «Ο Κόραξ εξιστορεί τα της μάχης»:

Οι σφαίρες ακλουθάγανε τις πορείες τους

Μέσα από σβώλους πέτρας, χώματος και ανθρώπινων δερμάτων,

Μέσα από άντερα, σημειωματάρια, μυαλά, μαλλιά, δόντια

Συμφώνως προς τους Νόμους του σύμπαντος.

Και πολλά στόματα φωνάζανε «Μαμά»

Μέσα από απρόσμενες παγίδες διαφορικών λογισμών,

Θεωρήματα σκίζανε ανθρώπους στα δυό,

Μάτια χαμένα απ’ το χαμό βλέπανε το αίμα

Να σπαταλιέται σα να ‘βγαινε από σωληνώσεις

Και να χύνεται στα κενά ανάμεσα στ’ αστέρια.

Ποιος μπορεί να σωθεί μέσα σ’ αυτό το μακελειό; Ο Κόρακας προφανώς ως κατεξοχήν φορέας της δύναμης για επιβίωση. Μαζί μ’ αυτόν και ο ποιητής: εκείνος που επιβιώνει αναπαράγοντας τον λόγο και τα ξόρκια του.

Σημείωση: Ο Ρέιμοντ Κάρβερ συνοψίζει σ’ ένα ποίημά του τη διαχρονική εικονογραφία του κόρακα στην ποίηση:

Ένα κοράκι πέταξε στο δέντρο έξω από το παράθυρό μου

Δεν ήταν του Τεντ Χιουζ το κοράκι ή του Γκάλγουεϊ το κοράκι

Ή του Φροστ, του Πάστερνακ ή του Λόρκα το κοράκι

Ή κάποιο από τα κοράκια του Ομήρου, χορτασμένο πηχτό αίμα

μετά τη μάχη

Ήταν απλώς ένα κοράκι

Που ποτέ στη ζωή του δεν χώρεσε κάπου

ούτε έκανε τίποτε αξιομνημόνευτο

Κάθισε εκεί στο κλαδί για λίγα λεπτά

κι ύστερα τα μάζεψε και όμορφα πέταξε

έξω από τη ζωή μου