Oι αγρότες στους δρόμους, ο πρωτογενής τομέας σε δοκιμασία – Το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ βάζει φωτιά στο χωράφι

Η δυσωδία του σκανδάλου του ΟΠΕΚΕΠΕ απειλεί να πνίξει όχι μόνο την κυβέρνηση, αλλά και κάθε ψύχραιμη συζήτηση για τη συνεισφορά του αγροτικού τομέα στην ελληνική οικονομία. Τα πρόσφατα στοιχεία της Eurostat για την αλυσίδα των τροφίμων στην Ευρώπη, μας έδειξαν ότι η αγροκτηνοτροφία στην Ελλάδα παραμένει πυλώνας του ΑΕΠ, μολονότι η παραγωγικότητα της αγροτικής εργασίας είναι εξαιρετικά χαμηλή.

Ευάγγελος  Νικολαΐδης, αναπληρωτής καθηγητής Παν/μιο Κρήτης

Αγροτική οικονομία και ΑΕΠ

Ο αγροτικός τομέας στην Ελλάδα έχει υψηλότερη συνεισφορά στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) σε σχέση με την ΕΕ (3,2% έναντι 1,2% ). Τι σημαίνει αυτό;

Το υπερδιπλάσιο ποσοστό στην περίπτωση της Ελλάδας, το οποίο μάλιστα παρουσίασε και τάση αύξησης, δεν είναι κάτι θετικό. Αντιθέτως, παραπέμπει σε υστέρηση άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων. Στην περίπτωσή μας, καθώς ο τομέας των υπηρεσιών είναι υπερμεγέθης, ακόμα και σε σύγκριση με πιο αναπτυγμένες χώρες, η υστέρηση αφορά τον δευτερογενή τομέα.

Η μείωση της σχετικής συνεισφοράς του αγροτικού τομέα αποτελεί πηγή εσφαλμένων αναγνώσεων. Είναι κρίσιμο να σημειωθεί, ότι υπό κανονικές συνθήκες ανάπτυξης, η μείωση αφορά τη σχετική (ποσοστιαία) συνεισφορά και όχι την απόλυτη. Αν δούμε την ιστορική διαδρομή όλων των χωρών, παρατηρούμε ότι όσο αναπτύσσονται, τόσο το ειδικό βάρος του αγροτικού τομέα μειώνεται.

Στις ΗΠΑ η συμμετοχή του αγροτικού τομέα στο ΑΕΠ είναι περίπου 1%, στην Αιθιοπία 45%. Αυτό συμβαίνει γιατί η αξία της αγροτικής παραγωγής αυξάνεται, όχι όμως με τον ρυθμό που αυξάνεται στη βιομηχανία και στις υπηρεσίες. Με τη σειρά του, αυτό οφείλεται στο ότι όσο αυξάνεται το εισόδημα, η κατανάλωση για τρόφιμα επίσης αυξάνεται, αλλά όχι τόσο όσο η κατανάλωση αγαθών που προσφέρονται από άλλους τομείς της οικονομίας. Με λίγα λόγια, η σχετική (το τονίζω και πάλι) μείωση της συνεισφοράς του αγροτικού τομέα, είναι μέρος των δομικών αλλαγών που συνοδεύουν την αναπτυξιακή διαδικασία.

Εδώ, όμως, ελλοχεύει ο κίνδυνος να υποβαθμιστεί η σημασία του αγροτικού τομέα, που πέραν της αυταξίας του, ως παραγωγού τροφίμων, στηρίζει, ως τροφοδότης και ως αγοραστής, και άλλους τομείς της οικονομίας και επιπλέον έχει ανυπολόγιστη και αναντικατάστατη περιβαλλοντική-κλιματική σημασία.

Συνεισφορά στην απασχόληση

Σύμφωνα με την έκθεση ακόμα μεγαλύτερη είναι η διαφορά όσον αφορά τη συνεισφορά του αγροτικού τομέα στην απασχόληση. Τι μας δείχνει αυτό;

Ορθά αναφέρεστε αμέσως μετά τη συνεισφορά στο ΑΕΠ στη συνεισφορά στην απασχόληση. Ο λόγος είναι ότι από τη διαίρεση των δύο αριθμών προκύπτει το αγροτικό εισόδημα, το οποίο στην Ελλάδα είναι χαμηλότερο σε σχέση με την ΕΕ. Βέβαια, ο προσδιορισμός του αριθμού των αγροτών, είναι μία μεγάλη συζήτηση.

Το αγροτικό εισόδημα συμπληρώνεται από άλλες πηγές;

Ναι, το αγροτικό εισόδημα, που προέρχεται από την αγροτική παραγωγή, συμπληρώνεται από τις ενισχύσεις της ΚΑΠ, που στην Ελλάδα είναι υψηλότερες από τον μέσο όσο στην ΕΕ, και από τα εισοδήματα από μη αγροτικές δραστηριότητες (πολυαπασχόληση). Έτσι προκύπτει αυτό που λέμε εισόδημα των αγροτών. Βέβαια, οι δυνατότητες για πρόσβαση σε αυτές τις συμπληρωματικές πηγές εισοδήματος δεν είναι ίδιες για όλους και σε όλες τις περιοχές.

Το ύψος των ενισχύσεων διαφοροποιείται π.χ. ανά είδος παραγωγής, που με τη σειρά του επηρεάζεται και από τη γεωγραφική θέση. Η δυνατότητα για πολυαπασχόληση επηρεάζεται από την παρουσία άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων (βιομηχανία, υπηρεσίες). Αυτό αναδεικνύει τη σημασία της περιφερειακής ανάπτυξης για τη συμπλήρωση του αγροτικού εισοδήματος και την παραμονή του πληθυσμού στην περιφέρεια.

Γιατί ξοδεύουμε περισσότερα για τρόφιμα

Στην Ελλάδα, το ποσοστό του εισοδήματος των νοικοκυριών που προορίζεται για κατανάλωση τροφίμων είναι υψηλότερο, σχεδόν 15% έναντι 11,7% στην ΕΕ. Πού οφείλεται η διαφορά;

Αυτή η απόκλιση αντανακλά το χαμηλότερο επίπεδο ανάπτυξης της χώρας μας και συγκεκριμένα το χαμηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα. Όσο χαμηλότερο είναι το εισόδημα, τόσο μεγαλύτερο τμήμα του προορίζεται για την κάλυψη βασικών αγαθών, όπως είναι τα τρόφιμα. Πριν την περίοδο της κρίσης, υπήρξε τάση σύγκλισης με την ΕΕ, αλλά μετά ακολούθησε τάση απόκλισης.

Μας βοηθάνε τα παραπάνω να ερμηνεύσουμε τις αιτίες των αγροτικών κινητοποιήσεων και αν ναι με ποιο τρόπο;

Τα παραπάνω διαμορφώνουν το ευρύτερο πλαίσιο λειτουργίας του αγροτικού τομέα, το οποίο εξειδικεύεται με διαφορετικούς τρόπους, και καταλήγει ως πρόβλημα στους αγρότες. Για παράδειγμα, στην τελική τιμή των τροφίμων μειώνεται το μερίδιο του αγροτικού τομέα προς όφελος της μεταποίησης και των υπηρεσιών. Επίσης, γίνονται δυσμενέστεροι οι όροι εμπορίου, δηλαδή οι τιμές που αγοράζουν οι αγρότες τις εισροές και αυτές που πωλούν τα προϊόντα τους. Η γνώση αυτών των διαδικασιών μπορεί να συμβάλλει, ως ένα βαθμό, στη διαχείρισή τους.

ΟΠΕΚΕΠΕ και αγροτικές κινητοποιήσεις

Είναι διαφορετικές οι φετινές κινητοποιήσεις από τις «εθιμικές» που γίνονται κάθε χρόνο; Τι ρόλο έχει παίξει το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ; Είναι απλώς ή αφορμή ή δείχνει κάτι βαθύτερο;

Το βασικό περιεχόμενο των αιτημάτων δεν έχει ουσιαστικές διαφορές, εδώ και πολλά χρόνια. Ωστόσο, το τελευταίο διάστημα συνέτρεξαν και άλλοι παράγοντες που λειτούργησαν σωρευτικά: αύξηση κόστους ενέργειας και αγροεφοδίων, καταστροφές από Ιανό και Daniel, η ευλογιά που επηρέασε και τους παραγωγούς ζωοτροφών, η κραυγαλέα κακοδιαχείριση στον ΟΠΕΚΕΠΕ κ.ά.

Οι αγρότες βλέπουν ότι η κρίση χρησιμοποιείται συστηματικά ως ευκαιρία προς όφελος τρίτων (π.χ. ιδιωτικοποίηση υδάτινων πόρων, επέκταση των ΑΠΕ και τάσεις συγκέντρωσης της καλλιεργούμενης γης). Υπάρχει ο κίνδυνος για παρακράτηση πόρων από την ΕΕ, που θα είναι πολλαπλάσιοι των χρημάτων που παρανόμως έχουν ιδιοποιηθεί ορισμένοι.

Επιπλέον, οι ενισχύσεις με τη νέα ΚΑΠ θα μειωθούν, ενώ αλλάζει ο διακριτός τρόπος κατανομής ορισμένων κονδυλίων, καθώς προβλέπεται η συγχώνευσή τους με άλλες, μη αγροτικές χρήσεις, με ότι αυτό μπορεί να συνεπάγεται για την πρόσβαση των αγροτών σε αυτά. Εν ολίγοις, δημιουργούνται καταστάσεις οι οποίες είναι δύσκολα αναστρέψιμες (απώλεια ζωικού κεφαλαίου) αλλά ακόμη και μη αναστρέψιμες (υποβάθμιση φυσικών πόρων, έδαφος, νερό). Πρώτοι οι αγρότες βλέπουν, ότι η ήδη δυσμενής κατάσταση θα επιδεινωθεί και θα τους οδηγήσει στην εγκατάλειψη της αγροτικής παραγωγής. Είναι, όμως, καιρός να γίνει κατανοητό, ότι αυτές οι αλλαγές υπερβαίνουν κατά πολύ τον αγροτικό τομέα, που εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται υποτιμητικά, εκδηλώνοντας την άγνοια των πραγμάτων όσων έχουν αυτή την αντίληψη.

Ανεπάρκεια αγροτικής πολιτικής

Ποια θεωρείτε τα θετικά στοιχεία για τον αγροτροφικό σύστημα στην Ελλάδα και ποια τα αρνητικά;

Τα χρόνια αρνητικά προβλήματα, κυρίως οικονομικού χαρακτήρα, οξύνονται, ενώ προστίθενται νέα (ανταγωνισμός με ΑΠΕ και τουρισμό). Στο να γίνουμε η «μπαταρία της Ευρώπης», που ρητά έχει διατυπωθεί, θα προσθέσω και «ξενοδοχείο της Ευρώπης». Αυτή η προοπτική προκαλεί σοβαρά κλιματικά-περιβαλλοντικά προβλήματα, με προφανείς οικονομικές και κοινωνικές απολήξεις. Επίσης, ως ιδιαίτερα αρνητικό στοιχείο θεωρώ την ανεπάρκεια της αγροτικής πολιτικής, και γενικότερα των πολιτικών για την περιφέρεια, όχι μόνο σε όρους διαχείρισης αλλά και αντίληψης, καθώς κινείται μεταξύ άγνοιας και μεροληψίας υπέρ ορισμένων δραστηριοτήτων.

Όσον αφορά τα θετικά στοιχεία, αναφέρονται οι δυνατότητες διαφοροποίησης της παραγωγής λόγω γεωγραφικής, γεωμορφολογικής και κλιματικής ποικιλομορφίας, η παράδοση και η διεθνής φήμη σε αρκετά προϊόντα. Θετικό είναι επίσης ότι η συμμετοχή της προστιθέμενης αξίας και της απασχόλησης της βιομηχανίας τροφίμων-ποτών στον δευτερογενή τομέα είναι σημαντικά υψηλότερη από τον μέσο όρο της ΕΕ. Βέβαια, θα πρέπει να συνυπολογιστεί ότι ο εν λόγω κλάδος συγκαταλέγεται στους κλάδους χαμηλού-μέσου επιπέδου τεχνολογίας, και έτσι επηρεάζει το τεχνολογικό επίπεδο όλης της μεταποίησης.

Ζητούνται συνέργειες

Τι προτείνετε για την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό του αγροτροφικού τομέα στην Ελλάδα;

Οι ιδιαιτερότητες του αγροτικού τομέα (βιολογικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές) και συνεπώς ο πολυδιάστατος ρόλος του, συνθέτουν ένα ιδιαίτερα απαιτητικό πλαίσιο για τις πολιτικές που τον αφορούν, οι οποίες πρέπει να είναι διεπιστημονικά σχεδιασμένες. Σε κάθε περίπτωση, καθώς η αγροτική παραγωγή συνδέεται με ευρύ φάσμα και άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων (βιομηχανία, υπηρεσίες) απαιτούνται και αντίστοιχες πολιτικές, πέραν δηλαδή της αγροτικής πολιτικής.

Κρίσιμο ζήτημα είναι η υπέρβαση ορισμένων στερεοτυπικών αντιλήψεων, π.χ. η επιδίωξη της «αυτάρκειας», που περιορίζεται στο τελικό προϊόν, ενώ παραγνωρίζεται η εξάρτηση στις αναγκαίες εισροές^. η «αναδιάρθρωση» ως πανάκεια, ενώ υποβαθμίζονται οι ανταγωνιστικοί όροι στους οποίους πρέπει να υπακούει οποιαδήποτε διάρθρωση της παραγωγής, κ.ά.

Σημαντικό περιθώριο υπάρχει στη διαχείριση των αλλαγών που προκύπτουν από την αναπτυξιακή διαδικασία και αφορούν τόσο τον ανταγωνισμό από άλλες οικονομικές δραστηριότητες, έναντι των οποίων ο αγροτικός τομέας είναι ευάλωτος (ΑΠΕ, τουρισμός, εμπόριο) όσο και την αναπτυξιακή αξιοποίηση των συνεργειών (μεταποίηση, εναλλακτικές μορφές τουρισμού, διαχείριση φυσικών πόρων).

Επίσης, η εμπλοκή των αγροτών και σε άλλες φάσεις της παραγωγικής διαδικασίας (εμπορία, μεταποίηση) μέσω συλλογικών σχημάτων, ώστε να συγκρατηθεί ένα τμήμα της προστιθέμενης αξίας, που μεταφέρεται σε άλλους κλάδους, παραμένει μία αναξιοποίητη δυνατότητα.