Επιθυμία, βία και η σκιά ενός αινιγματικού δεσμού: Ποιος ήταν ο θεός του έρωτα με τα μαύρα φτερά στο πίνακα του Καραβάτζιο;

Υπάρχουν έργα που, όσο κι αν τα έχεις δει σε βιβλία και οθόνες, η εμπειρία της ζωντανής θέασης σε αιφνιδιάζει. Μπροστά στη «Θυσία του Ισαάκ» του Καραβάτζιο, στην Πινακοθήκη Ουφίτσι, δεν βλέπεις μόνο μια βιβλική στιγμή. Βλέπεις ένα παιδί να παλεύει να αναπνεύσει, έναν πατέρα να κρατά το κεφάλι του με δύναμη που μοιάζει ανεξέλεγκτη, κι ένα μαχαίρι έτοιμο να κατέβει.

Ο Καραβάτζιο δεν ζωγραφίζει απλώς μια ιστορία. Ζωγραφίζει το σοκ που παγώνει το αίμα. Το αγόρι, με το στόμα ορθάνοιχτο, σχεδόν σκοτεινό βλέμμα, δεν δείχνει μόνο φόβο· δείχνει και εκείνη την άναυδη προδοσία που νιώθει κάποιος όταν ένας προστάτης μετατρέπεται σε θύτη.

Αυτό το πρόσωπο –με τα ατίθασα μαλλιά και την ομολογουμένως ιδιαίτερη φυσιογνωμία– δεν είναι τυχαίο. Επανέρχεται σε δύο ακόμη πίνακες του καλλιτέχνη, τον «Ιωάννη τον Βαπτιστή» και τον «Θριαμβευτή Έρωτα». Και εκεί αλλάζει ρόλο: από το τρομαγμένο παιδί της θυσίας, γίνεται πότε παιχνιδιάρης νεαρός που χάνεται στις σκιές αγκαλιά με ένα κριάρι, και πότε ένα γυμνό, θρασύ πλάσμα που χαμογελά με σιγουριά, πάνω στα συντρίμμια μουσικών οργάνων και μιας πανοπλίας.

Η μεταμόρφωση αυτή δεν αντικατοπτρίζει μόνο την ιδιοφυΐα του Καραβάτζιο· είναι και απόδειξη ότι ο μικρός ήταν τακτικά μοντέλο του, ίσως και κάτι περισσότερο.

Θυσία του Ισαάκ

Ο θεός του έρωτα βλέπει

Ο «Θριαμβευτής Έρως», που εκτίθεται αυτές τις μέρες στη Wallace Collection στο Λονδίνο, είναι από τα έργα που δύσκολα ξεχνάς.

Ο θεός του έρωτα δεν παρουσιάζεται τυφλός, όπως τον ήθελε ο Σαίξπηρ σχεδόν την ίδια εποχή, αλλά βλέπει – και μάλιστα βλέπει με πρόκληση.

Ο Καραβάτζιο τον τοποθετεί φωτισμένο, γυμνό και άφοβο, ένα σχεδόν αληθινό αγόρι που πατά πάνω στη μουσική, την τέχνη, τα όπλα, την ίδια την κουλτούρα της εποχής του. Είναι ένα γέλιο που εισβάλλει στη μελαγχολία, θυμίζοντας επίτηδες το χάος που σκόρπιζε η «Μελαγχολία I» του Ντύρερ. Ένα έργο που προκαλεί, μπερδεύει και αποπροσανατολίζει.

Ποιο ήταν όμως αυτό το αγόρι; Σε περιηγητικές σημειώσεις του 17ου αιώνα, ο Άγγλος Richard Symonds καταγράφει κάτι που αιώνες αργότερα έγινε μύθος: το μοντέλο ήταν ο Cecco – «ο δικός του μαθητής, υπηρέτης, που κοιμόταν μαζί του».

Θριαμβευτής Έρως

Το όνομα του νεαρού επέζησε: Cecco del Caravaggio. Όχι ως φιγούρα σκανδάλου, αλλά ως ζωγράφος, μαθητής του μεγάλου δασκάλου, με έργα που δείχνουν τη δική του εσωτερική ματιά και την αδιαμφισβήτητη επίδραση του Καραβάτζιο.

Κανείς βέβαια δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα τι ακριβώς συνέβαινε μεταξύ τους. Η Ιταλία των αρχών του 17ου αιώνα δεν λειτουργούσε με τις δικές μας κατηγοριοποιήσεις. Όμως είναι σαφές πως ο Καραβάτζιο αψηφούσε τα όρια. Τα αγόρια των πρώιμων έργων του, ο «Βάκχος» που λύνει τη ρόμπα του, το «Αγόρι Δαγκωμένο από Σαύρα» με το ροζ λουλούδι – αναγεννησιακό σύμβολο της σεξεργασίας – δείχνουν έναν καλλιτέχνη που κατανοούσε τη σκοτεινή αστική «νάρκη» της Ρώμης – τη φτώχεια, την πορνεία, το περιθώριο, την αμαρτία-  και συχνά τη μετέτρεπε σε σκωπτικό σχόλιο απέναντι στην καλογυαλισμένη επιφάνεια μιας δήθεν ευσεβούς πόλης.

Βάκχος

Η τιμωρία

Το σύστημα δεν τον άντεξε εύκολα. Ο ζωγράφος και ανταγωνιστής του, Τζιοβάνι Μπαλιόνε, τον κατηγόρησε ανοιχτά για «δαιμονική ακολασία», φθάνοντας στο σημείο να ζωγραφίσει μια απάντηση στην πρόκληση του «Θριαμβευτή Έρωτα», όπου ο ίδιος απεικονίζει τον Καραβάτζιο ως δαίμονα που ποθεί ένα αγόρι.

Η σύγκρουση κατέληξε σε δίκη για συκοφαντία, που ο Καραβάτζιο έχασε. Δεν ήταν η πρώτη του δικαστική περιπέτεια, ούτε η τελευταία – η βία ήταν μέρος της ζωής του, όπως ακριβώς και ο ανυπέρβλητος δραματικός ρεαλισμός του ήταν μέρος της τέχνης του.

Για τους ειδικούς της τέχνης, ο Καραβάτζιο παραμένει δύσκολη φιγούρα· μια περίπτωση που ξεφεύγει από τις σημερινές μας ταμπέλες. Ούτε «αγνός θρησκευτικός ζωγράφος», ούτε και queer ήρωας της εποχής του— η αλήθεια βρίσκεται κάπου ενδιάμεσα, σε μια εποχή όπου οι έννοιες της επιθυμίας, της ταυτότητας και της ηθικής λειτουργούσαν με εντελώς διαφορετικούς κανόνες.

Αγόρι δαγκωμένο από σαύρα

Οι ιστορικές έρευνες έχουν δείξει πως, στην Ιταλία της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, οι σχέσεις μεταξύ ανδρών υπήρχαν παντού, έστω κι αν επίσημα καταδικάζονταν. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η στενή σχέση του Καραβάτζιο με τον Cecco, τον νεαρό μαθητή και μοντέλο του: μια σχέση που ήταν ταυτόχρονα καλλιτεχνική, καθημερινή και αινιγματική, και που προκάλεσε ήδη από τον 17ο αιώνα ψιθύρους, σχόλια και καχυποψία. Ένας δεσμός που, είτε πνευματικός είτε προσωπικός, σίγουρα άφησε βαθύ αποτύπωμα στο έργο του ζωγράφου.

Και ίσως γι’ αυτό οι πίνακές του εξακολουθούν να συγκλονίζουν: γιατί κουβαλούν εκείνη την αίσθηση της «αμαρτίας» όχι ως θεολογικό βάρος, αλλά ως ανθρώπινη πραγματικότητα – απόλαυση, φόβο, επιθυμία, ενοχή.

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, κυνηγημένος για φόνο και λαβωμένος από τις δικές του πράξεις, ο Καραβάτζιο στρέφεται προς τον εαυτό του με αφοπλιστική ειλικρίνεια.

Δαβίδ με το Κεφάλι του Γολιάθ

Στον «Δαβίδ με το Κεφάλι του Γολιάθ» δανείζει στο κομμένο κεφάλι του γίγαντα τα δικά του χαρακτηριστικά: ένα πρόσωπο εξαντλημένο, με ημίκλειστα βλέφαρα και ένα στόμα που μοιάζει ήδη να έχει παγώσει στη δίνη του θανάτου.

Είναι σαν να φαντάζεται ο ίδιος την τιμωρία του — σαν να αναγνωρίζει, μέσω της ζωγραφικής, πως κανείς δεν ξεφεύγει από τα έργα και τις ημέρες του. Ένα τελευταίο, σκοτεινό βλέμμα από έναν καλλιτέχνη που έζησε στην κόψη και ζωγράφισε ό,τι είδε εκεί.

*Με πληροφορίες από: The Guardian