Η ιδέα της ελευθερίας

Σε σκέπτομαι πολύ, Δάσκαλε, τις μέρες αυτές που είναι αφιερωμένες στην ανάμνηση τού «Όχι» μας. Τι βρήκες να πης στα παιδιά; Το ενθουσιώδες λογύδριο επιβάλλουν οι περιστάσεις. Είχες το κουράγιο; Με ποια καρδιά να το εκφωνήσης και τι περιεχόμενο να του δώσης; Θα ήταν πολύ πιο εύκολο αν απευθυνόσουν σε μεγάλους. Αντέχουν αυτοί στη μετάδοση των βαθύτερων σκέψεών σου και στη μετάγγιση της πικρίας σου. Πώς όμως να τα βγάλης πέρα με το παιδί; Το παιδί έχει περιέργειες, έχει απορίες· χειρότερο ακόμα, έχει αδιακρισίες.

Το πνεύμα της θυσίας ήταν το περιεχόμενο της ομιλίας σου. Το ζωντάνεμα του 1940, με τον Δαυίδ που ξεκινά εναντίον του Γολιάθ. Η ανάταση ψυχών, ο αγώνας για βωμούς και εστίες. Ίτε παίδες Ελλήνων.

Πάνω όμως στις εξάρσεις σου, ο έφηβος, που ξέρει ποιο ήταν το αντάλλαγμα τού «Όχι» της χώρας του, σηκώνει το χέρι και —αναιδή που είναι τα σημερινά παιδιά— κόβει τη φόρα σου, κύριε Δάσκαλε, και ρωτά:

— Πού με στέλνεις, κύριε; Αν εγώ δεν γνώρισα πατέρα, αν ο άνθρωπος που ήρθε να εγγράψη το συμμαθητή μου στο σχολείο σε δεκανίκια στηρίζει το βάρος του, είναι γιατί πριν από δεκαοχτώ χρόνια σε κάποιο «Ίτε παίδες Ελλήνων» πειθαρχήσαμε. Αν παρουσιάζω νευρικότητες, που προκαλούν άλλοτε τις διαπομπεύσεις μου και άλλοτε ανησυχίες της κοινωνίας, είναι γιατί ταραγμένο ήταν το γάλα που θήλασα, σκοτεινή η πρώτη περίοδος της ζωής μου. Ταραχή και σκοτάδι, συνέπειες του πνεύματος της θυσίας.

Πού είναι, Δάσκαλε, οι προκοπές; Ποια τα ανταλλάγματα της θυσίας; Και οι θρησκείες ακόμα, τον Παράδεισο υπόσχονται αμοιβή της θεοσέβειας των πιστών. […]

Η θυσία όμως στην οποία υποβλήθηκαν οι πατέρες μας έμεινε χωρίς την αμοιβή της. Δεν έχουμε προχωρήσει πολύ στο μάθημα της Ιστορίας. Σε καμμιά όμως από τις σελίδες που διδαχθήκαμε δεν είδαμε τη χώρα μας να δέχεται τόσα ραπίσματα όσα κατά τα χρόνια που ακολούθησαν το «Όχι» και το έπος μας. Κλωτσοσκούφι εκείνων για τους οποίους πολεμήσαμε. […] Προδομένοι εμείς που ποτέ δεν προδώσαμε. Στα πούπουλα άλλοι που, σε δυο πολέμους, κατά μέτωπο και από τα πλάγια, τους χτύπησαν.

Και τι ζητούμε; Ν’ αποκτήση την ελευθερία του ένα νησί, όπου στους πέντε κατοίκους οι τέσσερις είναι Έλληνες. Για την ελευθερία μάς κάλεσαν να πολεμήσουμε. Για την ελευθερία ανατιναχθήκαμε στον αέρα. Την ελευθερία μάς αρνούνται τώρα. Γιατί λοιπόν η θυσία;

Ρωτά το παιδί. Αν δεν τα είπε στον ίδιον ακριβώς τόνο, ασφαλώς όμως τα ίδια, αδιαμόρφωτα και ασυστηματοποίητα, πέρασαν από τη σκέψη του.

Τετράγωνα τα επιχειρήματα. Χτισμένα με τα μπετόν και με τα σίδερα της λογικής. Αλλά δεν είναι, παιδιά, η λογική που ρυθμίζει τις πράξεις των ανθρώπων όταν πρόκειται για θέματα τιμής — θ’ απαντούσα αν είχα την τιμή να είμαι δάσκαλος. Δεν ξέρω για τις πέρα από ζωή αμοιβές. Για τη θυσία που προσφέρεται στην επίγεια ζωή μιλούμε τώρα. Θυσία χωρίς ανταλλακτική αξία. Δωρεά που δεν στηρίζεται σε αντιπαροχές. Τότε θα ήταν μπίζνες. Δίνω για να πάρω. Μέσα όμως στους αιώνες η ελληνική πορεία δεν είναι πορεία κερδοσκόπου ή επιχειρηματία. Στους αγώνες δινόμαστε χωρίς να υπογράφουμε πριν απ’ αυτούς συμβάσεις εργασίας. Η προσφορά γιατί αυτό είναι η επιταγή της Ιστορίας· γιατί μοίρα του τόπου είναι τα κόκκαλα των Ελλήνων να τσακίζωνται και ν’ αγιάζωνται σε αγώνες που δεν είναι αγώνες για πετρέλαια. Μια ιδέα —η ελευθερία— το γέρας (σ.σ. βραβείο, έπαθλο) τους.

Δεν κρίνεται από τ’ αποτελέσματα η αξία της θυσίας. Από τη διάθεση θα κριθή. Η θυσία σαν επιβολή καθήκοντος. Το καλό για το καλό κι’ ας πέση στο γιαλό. Η θυσία σαν κατάθεση στο βωμό της λεβεντιάς και του φιλότιμου. Φιλότιμο, είπαμε. Μια λέξη, παιδιά, που δεν θα τη βρήτε σε άλλη γλώσσα, όσο γλωσσομαθείς κι’ αν γίνετε. Ευλαβείς στη λέξη αυτή οι πατέρες σας, από ζωντανοί που ήταν, έγιναν άγνωστοι στρατιώτες, ή αντάλλαξαν με δεκανίκια τα πόδια τους.

Αυτά έγραφε ο αξεπέραστος Παύλος Παλαιολόγος στη στήλη του, στο «Βήμα», ανήμερα της εθνικής επετείου τού «Όχι», το μακρινό 1958.

Το πνεύμα και την αξία της θυσίας πραγματευόταν, την επιταγή της Ιστορίας και τη σκληρή μοίρα του τόπου μας υπενθύμιζε.

Τα θέματα τιμής προέτασσε, τη λεβεντιά και το φιλότιμο των Ελλήνων υμνούσε.

Κι όλα αυτά παρά τις προδοσίες και τις σε βάρος μας διακρίσεις, παρά την έλλειψη αντιπαροχών και απτών ανταλλαγμάτων.

Κι έθιγε, επ’ ευκαιρία, το μείζον ζήτημα των ημερών εκείνων, το Κυπριακό. Πώς ήταν δυνατόν να αρνούνται οι τότε ισχυροί την ελευθερία της Κύπρου, της ελληνικής μεγαλονήσου; Πώς ήταν δυνατόν να αγνοούν τόσο προκλητικά τις αμέτρητες θυσίες των Ελλήνων στο βωμό ακριβώς της ελευθερίας;

Λίγες μόλις ημέρες αργότερα, στις 19 Νοεμβρίου 1958, ο Κυριάκος Μάτσης —σε αυτόν αφιερώσαμε ένα από τα σημερινά άρθρα μας—, θα απεδείκνυε με τη δική του θυσία ότι το γέρας των Ελλήνων είναι όντως μια ιδέα, η ιδέα της ελευθερίας.