Η τέχνη της γλώσσας: Τι λένε οι βρισιές για την κοινωνίας μας;

Όταν μια διεθνής ομάδα ερευνητών ζήτησε από ανθρώπους σε όλο τον κόσμο να καταγράψουν όσες ταμπού λέξεις μπορούσαν να σκεφτούν, τα αποτελέσματα αποκάλυψαν κάτι πολύ περισσότερο από απλές βωμολοχίες.

Σύμφωνα με τον Guardian, οι λίστες των λέξεων δεν διέφεραν μόνο ως προς το περιεχόμενο, αλλά και ως προς το μήκος τους, προσφέροντας ένα παράθυρο στις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και στις κοινωνικές αξίες κάθε χώρας.

Πολιτισμικές διαφορές στη γλωσσική απρέπεια

Οι Αγγλόφωνοι στο Ηνωμένο Βασίλειο και οι Ισπανόφωνοι στην Ισπανία ανέφεραν κατά μέσο όρο 16 λέξεις.

Οι Γερμανοί, ωστόσο, υπερτριπλασίασαν αυτόν τον αριθμό, καταγράφοντας περίπου 53 λέξεις — από το intelligenzallergiker («άτομο αλλεργικό στη νοημοσύνη») έως το hodenkobold («ξωτικό των όρχεων», δηλαδή ένας ενοχλητικός άνθρωπος).

Σύμφωνα με τον Jon Andoni Duñabeitia, γνωστικό επιστήμονα και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Nebrija της Μαδρίτης, οι διαφορές αυτές φωτίζουν τις βαθύτερες νοοτροπίες κάθε κοινωνίας.

«Αυτές οι λέξεις μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο προσβλητικές, αλλά συνολικά αποτελούν μικρά στιγμιότυπα της πραγματικότητας κάθε πολιτισμού», σημειώνει.

Η γερμανική γλώσσα, με την ευελιξία της στη δημιουργία σύνθετων λέξεων, φαίνεται να προσφέρει περισσότερες εκφραστικές επιλογές.

Από την άλλη, η «σεμνότητα» ή η επιφυλακτικότητα ορισμένων λαών ενδέχεται να περιορίζει την παραγωγή ή την ανάκληση τέτοιων λέξεων σε ένα ουδέτερο περιβάλλον, όπως αυτό μιας έρευνας.

Από το «shit» στο «bitch»: το λεξιλόγιο της προσβολής

Η μελέτη, που κάλυψε 13 γλώσσες και 17 χώρες, αποκάλυψε και εντυπωσιακές ομοιότητες.

Η λέξη shit (ή οι μεταφρασμένες παραλλαγές της πψ σκ*τ*) βρέθηκε ανάμεσα στις πιο κοινές ταμπού λέξεις σε πολλές γλώσσες – από τα αγγλικά έως τα φινλανδικά και τα ιταλικά.

Αντίθετα, σε άλλες κουλτούρες, όπως τη γαλλική, ολλανδική ή ισπανική, η συγκεκριμένη κατηγορία βρισιάς δεν είχε τόσο ισχυρή παρουσία.

Αντίθετα, οι λέξεις που υποτιμούν τις γυναίκες εμφανίστηκαν σχεδόν παντού…

Όπως παρατηρεί ο Duñabeitia, αυτό συνδέεται με τις σεξιστικές παραδόσεις πολλών κοινωνιών, όπου οι γυναίκες για αιώνες βρίσκονταν (και συχνά ακόμα βρίσκονται) σε υποδεέστερη θέση.

Το λεξιλόγιο, επομένως, λειτουργεί σαν καθρέφτης κοινωνικών ανισοτήτων.

Σεξουαλικότητα, σώμα και αμηχανία

Η σεξουαλικότητα αποτελεί επίσης κοινό πεδίο ταμπού.

Πολλές από τις λέξεις που καταγράφηκαν σχετίζονταν με το σώμα ή τη σεξουαλική πράξη — ένδειξη της διαχρονικής αμηχανίας των κοινωνιών απέναντι σε θέματα που θεωρούνται ιδιωτικά ή «ανήθικα».

Παράλληλα, λέξεις όπως φεμινάζι δείχνουν πώς το λεξιλόγιο εξελίσσεται μαζί με τις κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις, μετατρεπόμενο σε εργαλείο πολεμικής στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Η ανωνυμία και η αμεσότητα του διαδικτύου ενισχύουν την εξάπλωση και τη σκληρότητα της γλώσσας, όπως παρατηρούν οι ερευνητές, καθιστώντας τις ταμπού λέξεις όπλα επιθετικότητας απέναντι σε άτομα με βάση τη φυλή, το φύλο, τη θρησκεία ή τη σεξουαλικότητα.

Η ιταλική βλασφημία και οι ρίζες της

Ο Simone Sulpizio, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου-Μπικόκα και κύριος συγγραφέας της μελέτης του 2024, παραδέχεται πως περίμενε να ακούσει περισσότερες βρισιές σχετικές με τη θρησκεία.

Παρότι η βλασφημία υπήρχε σε όλες τις γλώσσες, ήταν μόνο στην Ιταλία που βρέθηκε ανάμεσα στις πιο συχνές.

Οι Ιταλοί ανέφεραν πάνω από 24 ταμπού λέξεις που σχετίζονται με την εκκλησία, συμπεριλαμβανομένων 17 παραλλαγών του όρου «γ*μ*μένος Θεός».

Η εξήγηση, σύμφωνα με τον Sulpizio, βρίσκεται στην ιδιαίτερη σχέση της Ιταλίας με το Βατικανό και στη μακρά επιρροή της καθολικής παράδοσης στην καθημερινή ζωή.

Η βλασφημία, σε αυτό το πλαίσιο, λειτουργεί περισσότερο ως αντίδραση απέναντι σε μια βαθιά ριζωμένη εξουσία παρά ως απλή προσβολή.

Η τέχνη της προσβολής

Η έρευνα κατέδειξε ότι, αν και όλες οι κουλτούρες διαθέτουν προσβλητικές εκφράσεις, το αντικείμενο της προσβολής ποικίλλει. Σε ορισμένες κοινωνίες το επίκεντρο είναι η θρησκεία, σε άλλες το φύλο ή η κοινωνική τάξη.

Παράλληλα, παρατηρούνται κοινά μοτίβα: οι άνδρες και οι εξωστρεφείς τείνουν να χρησιμοποιούν συχνότερα ταμπού λέξεις. Κατά μέσο όρο, ο μέσος άνθρωπος βρίζει μία φορά κάθε δύο λεπτά ομιλίας, αν και ο αριθμός αυτός μεταβάλλεται ανάλογα με το περιβάλλον και τη σχέση των συνομιλητών.

Οι βρισιές ως ψυχολογικό εργαλείο

Πέρα από κοινωνικό φαινόμενο, οι βρισιές φαίνεται να έχουν και ψυχολογική λειτουργία. Όπως επισημαίνει ο Sulpizio, οι ταμπού λέξεις μπορούν να εκτοξεύσουν οργή, να προκαλέσουν γέλιο ή να ανακουφίσουν το στρες.

Σε πείραμα που ζήτησε από συμμετέχοντες να κρατήσουν το χέρι τους σε πάγο, όσοι χρησιμοποιούσαν ταμπού λέξεις άντεξαν περισσότερο χρόνο.

«Οι λέξεις αυτές λειτουργούν σαν μηχανισμός συναισθηματικής ρύθμισης», εξηγεί ο ερευνητής.

Το γεγονός αυτό ίσως εξηγεί γιατί, παρά τις απαγορεύσεις γονέων και δασκάλων, οι βρισιές παραμένουν ακλόνητο κομμάτι της ανθρώπινης επικοινωνίας.

Είναι εργαλείο έκφρασης εντάσεων, πόνου ή ακόμα και συντροφικότητας — ένας αυθεντικός, αν και ανορθόδοξος, τρόπος επικοινωνίας.

Η αντίφαση των ταμπού λέξεων

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ευρήματα είναι ότι οι πιο γνωστές ταμπού λέξεις είναι συχνά και οι λιγότερο καταγεγραμμένες.

Ενώ οι κοινές λέξεις μιας γλώσσας εμφανίζονται παντού, οι βρισιές παραμένουν στο περιθώριο του γραπτού λόγου.

Εξαιρούνται από τα μέσα ενημέρωσης, τα ακαδημαϊκά κείμενα και τις επίσημες επικοινωνίες, παρότι όλοι τις γνωρίζουν και τις χρησιμοποιούν.

Αναθεωρώντας τη στάση μας απέναντι στις βρισιές

Η ομάδα πίσω από μια μελέτη του 2022 υπενθυμίζει ότι για δεκαετίες οι βρισιές θεωρούνταν ένδειξη χαμηλής ευφυΐας ή επιθετικότητας. Ωστόσο, τα πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα ανατρέπουν αυτήν την αντίληψη.

Οι ταμπού λέξεις δεν είναι απλώς «κακές λέξεις», είναι ένα εργαλείο επικοινωνίας, συναισθηματικής αποφόρτισης και κοινωνικής ταυτότητας.

Η χρήση τους μπορεί να αποκαλύψει πώς σκεφτόμαστε, πώς αντιλαμβανόμαστε τις εξουσίες και πώς εκφράζουμε τις αντιθέσεις μας.

Από τη γερμανική δημιουργικότητα έως την ιταλική βλασφημία και τη σεξιστική γλώσσα που διαπερνά πολλές κοινωνίες, το φάσμα των βρισιών λειτουργεί σαν καθρέφτης των κοινωνικών μας αξιών.

Η γλώσσα ως καθρέφτης και εργαλείο

Οι ταμπού λέξεις, τελικά, δεν είναι απλώς λέξεις που «δεν πρέπει να λέγονται».

Είναι ζωντανά σημάδια των κοινωνικών εντάσεων, των στερεοτύπων και της ανάγκης του ανθρώπου να εκφραστεί πέρα από τα όρια της ευπρέπειας.

Αν τις παρατηρήσουμε όχι ως προσβολές αλλά ως πολιτισμικά δεδομένα, μπορούν να μας πουν πολλά για το ποιοι είμαστε – και πώς αλλάζουμε.