Γουίλιαμ Φώκνερ: Ως το βάθος της ανθρώπινης ψυχής

Ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους Αμερικανούς μυθιστοριογράφους, ο Ουίλλιαμ Φώκνερ, πρόκειται να επισκεφθή την Ελλάδα. Την ευκαιρία τού τη δίνει το ανέβασμα από τον θίασο Κοτοπούλη του μοναδικού του έργου «Μνημόσυνο για μια καλόγρια». Αν επρόκειτο για οποιονδήποτε άλλον Αμερικανό συγγραφέα, το πράγμα δεν θα είχεν, ίσως, ιδιαίτερη σημασία. Ο Φώκνερ όμως είναι ο άνθρωπος που ελάχιστα μετακινείται από την πατρική του γη. Χρειάστηκε να του απονεμηθή το Βραβείο Νόμπελ για να αποφασίση, πριν εφτά χρόνια, να επισκεφθή την Ευρώπη για να παραστή στην τελετή της απονομής του παγκοσμίου αυτού βραβείου της λογοτεχνίας, της μεγαλύτερης δηλαδή σήμερα τιμητικής διάκρισης για έναν πνευματικόν άνθρωπο. Γι’ αυτό η είδηση της επίσκεψής του στην Ελλάδα προκάλεσε κάποια έκπληξη αλλά και αμφιβολία αν θα πραγματοποιηθή τελικά. Και θα πρέπει, ίσως, να αμφιβάλλουμε έως ότου τον δούμε ανάμεσά μας.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 16.3.1957, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Φώκνερ είναι ο συγγραφέας του Αμερικανικού Νότου. Όχι μονάχα γιατί κατάγεται από την περιοχή αυτή (γεννήθηκε πριν εξήντα χρόνια στο Νιου Ώλμπανυ του Μισσισίπι), αλλά κυρίως γιατί στο πρόσωπό του ο βασανισμένος της κόσμος βρήκε τον επικό του συγγραφέα. Στον Αμερικανικό Νότο ο εμφύλιος πόλεμος εκδηλώθηκε μ’ όλη την οξύτητα και την αγριότητά του. Οι συνέπειές του εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να παραμένουν αισθητές στην οικονομία της χώρας και ιδιαίτερα στην ψυχολογία των κατοίκων της. Ήταν και παραμένει ο μεγάλος ηττημένος της εμφύλιας πάλης, που έσπασε, εν τούτοις, τις αλυσίδες και έδωσε στην Αμερική τη δυνατότητα να μεταβληθή στη μεγαλύτερη βιομηχανική και την πλουσιώτερη χώρα της Γης. Η οικονομία του Νότου και η ευημερία του στηριζόταν στη μεγάλη αγροτική ιδιοκτησία και το απαραίτητο τότε συμπλήρωμά της, τη δουλεία των μαύρων. Η απελευθέρωσή τους ανεστάτωσε τις Νότιες πολιτείες. Μεγάλες ιδιοκτησίες κατέρρευσαν, η παλιά αριστοκρατία πέρασε στο περιθώριο, με μοναδικό καταφύγιο την «αξιοπρέπειά» της. Στη σύγχυση που δημιουργήθηκε, οι επιτήδειοι και αδίστακτοι επέπλευσαν και εκυριάρχησαν, η έκλυση των ηθών πήρε τεράστιες διαστάσεις. Και όλος αυτός ο κατεστραμμένος κόσμος, μη έχοντας πού αλλού να ξεσπάση, έστρεψε τη μανία του εναντίον των Νέγρων. Οι Νότιες πολιτείες είναι η περιοχή όπου το φυλετικό μίσος ανάμεσα σε λευκούς και μαύρους εξακολουθεί και σήμερα ακόμη να παίρνη τις πιο βάρβαρες και τις πιο απάνθρωπες μορφές.

Όλα τα μυθιστορήματα του Φώκνερ σ’ αυτήν την περιοχή εξελίσσονται. Έχει μάλιστα δημιουργήσει και μια φανταστική πολιτεία, το «Τζέφερσον», όπου τοποθετεί τη δράση των ηρώων του. Όπως είναι φυσικό, το πρόβλημα των μαύρων βρίσκεται πάντα στο κέντρο των βιβλίων του, και το καθένα απ’ αυτά θα έλεγες πως δίνει και μια διαφορετική του όψη. Από παλιά αριστοκρατική οικογένεια, που έχει ξεπέσει εξ αιτίας του εμφυλίου πολέμου, ο Φώκνερ δεν κουράζεται να φέρνη στη σκέψη του το μακρυνό εκείνο παρελθόν και να εξιδανικεύη τους ανθρώπους του. Η εξιδανίκευση αυτή γίνεται με τη σύγκριση του κόσμου που δημιουργήθηκε μετά την κατάρρευση. Όλη η φρίκη, η αθλιότητα, ο ηθικός ξεπεσμός ενός κόσμου που βρίσκεται στην παρακμή του, καθρεφτίζεται στο έργο του. Μέσα στον κόσμο όμως αυτόν υπάρχουν και κείνοι που αντιστάθηκαν, όσοι είχαν την ψυχική δύναμη να μην υποκύψουν. Αυτούς θαυμάζει ο συγγραφέας. Έτσι, τα υπολείμματα αυτά της αρχαίας αριστοκρατίας, που μπόρεσαν και μέσα στον ξεπεσμό και τη δυστυχία τους να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους, του γίνονται οδηγός για τη στάση του απέναντι στην εποχή του: Ο συγγραφέας του «Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ!» αποστρέφεται τον σύγχρονο μηχανικό πολιτισμό και κάθε τι που έχει σχέση μαζί του. Οι ανέσεις της ζωής που δημιούργησε, η ευκολία των μετακινήσεων, τα ήθη και τα έθιμά του τού προκαλούν αποστροφή.

Απέναντι στους μαύρους, που θα τους συναντήσουμε σε όλα τα μυθιστορήματά του, λίγο ή πολύ κεντρικούς ήρωες, ο Φώκνερ δεν περιορίζεται να δείξη την απέραντη συμπάθειά του. Εκδηλώνει τον θαυμασμό του για την τεράστια ψυχική αντοχή που τους διακρίνει, για τη χριστιανική εγκαρτέρηση που δείχνουν στους κατατρεγμούς και τις δοκιμασίες που τους επιφυλάσσει καθημερινά η ζωή. Έχει, θα έλεγες, απολυτρωθή από τις φυλετικές προλήψεις των συμπατριωτών του. Αυτό όμως μονάχα, ίσως, στην επιφάνεια. Γιατί στον μαύρο θαυμάζει κυρίως όλες εκείνες τις ιδιότητες που θα μπορούσαν να τον αναδείξουν καλό και πιστό υπηρέτη. Στο βάθος, όπως σε όλα του έτσι και δω, ο Φώκνερ παραμένει ο απόγονος και νοσταλγός της παλιάς αριστοκρατικής οικογενείας των τσιφλικάδων, με τις πατριαρχικές της παραδόσεις.

Ο συγγραφέας της «Βοής και της Μανίας» δεν είναι ένας εύκολος συγγραφέας. Χρειάζεται ο αναγνώστης να καταβάλη μεγάλη προσπάθεια για να τον παρακολουθήση, αλλά και να τον καταλάβη κάποτε. Ο κόπος όμως που θα καταβάλη δε θα πάη ποτέ χαμένος. Οι δυσκολίες αυτές προέρχονται κυρίως από τον τρόπο του γραψίματός του και την αρχιτεκτονική των μυθιστορημάτων του. Οι πειραματισμοί που έγιναν στην περίοδο ανάμεσα στους δυο πολέμους, οπότε άλλωστε και αναδείχθηκε ως συγγραφέας ο Φώκνερ, δεν τον άφησαν ασυγκίνητο. Το γράψιμό του είναι περιπλεγμένο. Η φράση του ποτέ δεν είναι κανονική. Στη μέση μιας φράσης μπορεί να ανοίξει μια παρένθεση, που να πιάνη ολόκληρο κατεβατό και να αναφέρεται σε θέμα εκ πρώτης όψεως ξένο, όπως π.χ. μια αναδρομή στο παρελθόν, παρεμβολή μιας ιστορίας και τόσα άλλα. Η στίξη είναι πάντα ακανόνιστη. Έχει δημιουργήσει δικά του σημεία στίξεως, όπως έχει δημιουργήσει και λέξεις που δεν τις συναντάει κανένας σε λεξικό.

Όλα αυτά όμως δεν εμποδίζουν τον Φώκνερ να θεωρήται ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς της εποχής μας και να έχη ένα πολύ μεγάλο αναγνωστικό κοινό, ιδιαίτερα στην πατρίδα του. Η εξήγηση βρίσκεται ίσως στο μεγάλο του ταλέντο, που του επιτρέπει να μπαίνη ως το βάθος της ανθρώπινης ψυχής, κι’ ακόμη στην αγάπη του για τους ανθρώπους. «Η φωνή του ποιητή», λέει κάπου, «δεν πρέπει να είναι μόνο αντίλαλος της φωνής του ανθρώπου, μπορεί να είναι ένα από τα στηρίγματα, τις κολώνες, που θα τον βοηθήσουν να επιζήση και να επικρατήση».

*Κείμενο αφιερωμένο στο νομπελίστα αμερικανό συγγραφέα Γουίλιαμ Φώκνερ (William Cuthbert Falkner), που είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό «Ο Ταχυδρόμος» στις 16 Μαρτίου 1957.

Ο Φώκνερ ήλθε όντως στη χώρα μας εκείνες τις μέρες, το Μάρτιο του 1957 (κατόπιν προσκλήσεως της Ακαδημίας Αθηνών), και παρακολούθησε την προαναφερθείσα παράσταση (ο ελληνικός τίτλος της ήταν «Ρέκβιεμ για μια μοναχή») στο θέατρο Κοτοπούλη. Η μετάφραση του έργου του Φώκνερ είχε γίνει από τον Μάριο Πλωρίτη, η σκηνοθεσία από τον Δημήτρη Μυράτ, ενώ έπαιζαν οι Βούλα Ζουμπουλάκη, Δημήτρης Μυράτ, Χρήστος Τσαγανέας, Γιάννης Αργύρης, Τζόλυ Γαρμπή, Στέφανος Ληναίος, Ανδρέας Μπάρκουλης και Γεώργιος Νέζος.

Ο Γουίλιαμ Φώκνερ, ο οποίος γεννήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 1897 και απεβίωσε στις 6 Ιουλίου 1962, άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα της προσωπικότητάς του στην πεζογραφία του 20ού αιώνα.

Ζώντας μακριά από τα μεγάλα αστικά κέντρα των ΗΠΑ και απέχοντας συνειδητά από τα φώτα της δημοσιότητας, ο Φώκνερ τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας (το 1949), με δύο Βραβεία Πούλιτζερ και με δύο Βραβεία Εθνικού Βιβλίου των ΗΠΑ.