Μας κάνει, άραγε, «κακό» ο πολιτισμός;

Μπορεί ο πολιτισμός να είναι κακός για εμάς; Μια ομάδα κοινωνιολόγων στη Μεγάλη Βρετανία υποστηρίζει πως ναι.

Μετά τον Covid-19, το Brexit, την λιτότητα και τον πληθωρισμό οι συνθήκες ύπαρξης των τεχνών στο Ηνωμένο Βασίλειο έχουν αλλάξει άρδην.

Οι κυβερνητικές αναθεωρήσεις για την καλλιτεχνική εκπαίδευση και το παρακμάζον Συμβούλιο Τεχνών δεν έχουν τέλος, ενώ με τη νέα κυβέρνηση κάθε ελπίδα για θεσμική αλλαγή, έναν χρόνο μετά, έχει διαψευσθεί πλήρως, όπως αναφέρεται στο Art Newspaper.

Tα νέα δεν είναι καλά: «Ο πολιτισμός εξακολουθεί να είναι κακός για σας».

Οι τρεις συντάκτες αυτού του ισχυρισμού είναι κοινωνιολόγοι. Γράφουν σε απλή πεζογραφία, αλλά κάθε παρατήρηση υποστηρίζεται από εντυπωσιακά πυκνές υποσημειώσεις. Το «σύνολο δεδομένων» τους απαρτίζεται από 237 συνεντεύξεις με εργαζόμενους στον χώρο του πολιτισμού.

Οι άλλοι άνθρωποι 

Γίνεται φανερό ότι οι συγγραφείς θεωρούν τους ανθρώπους των τεχνών πράγματι πολύ παράξενους ανθρώπους, διαφορετικούς από τους υπόλοιπους, από όποια τάξη και αν προέρχονται, και που ακολουθούν ένα ιδιότυπο επάγγελμα, είτε πρόκειται για ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές, κινηματογράφο και τηλεόραση, θέατρο, εκδόσεις ή εικαστικά- δεν μπορούν να τους ξεχωρίσουν καθόλου.

Το σύνολο δεδομένων υπόκειται σε μια «σωματική νόρμα». Αυτή η νόρμα είναι να είσαι λευκός, άνδρας και μεσοαστός. Ανακαλύπτουν ότι υπήρξε μια δραματική αλλαγή στην κοινωνική προέλευση των εργαζομένων στον τομέα του πολιτισμού: το ποσοστό που προέρχεται από ανώτερες διευθυντικές και επαγγελματικές οικογένειες έχει σχεδόν διπλασιαστεί, ενώ το ποσοστό που προέρχεται από οικογένειες της εργατικής τάξης έχει μειωθεί σχεδόν στο μισό. Αυτό αντικατοπτρίζει την κοινωνική και οικονομική αλλαγή, ωστόσο, ό,τι κι αν θυμόμαστε από τη δεκαετία του 1960, οι μεσαίες τάξεις πάντα επικρατούσαν.

Οι γυναίκες στον πολιτισμό

Σε χειρότερη μοίρα βρίσκονται οι γυναίκες, όποια και αν είναι η κοινωνική τους προέλευση, εξαιτίας της «κοινωνικής αναπαραγωγής».  Η κοινωνική αναπαραγωγή αναφέρεται στις δραστηριότητες, συμπεριφορές, συναισθήματα, ευθύνες και σχέσεις που εμπλέκονται στη διαιώνιση της κοινωνικής δομής και ανισοτήτων από γενιά σε γενιά. Εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο κοινωνικές δομές, όπως οι τάξεις και τα φύλα, επηρεάζουν την αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας.

Η έννοια της κοινωνικής αναπαραγωγής συνδέεται στενά με την ιδέα ότι οι κοινωνικές ανισότητες, όπως η ανισότητα πλούτου και ευκαιριών, δεν είναι απλώς αποτέλεσμα ατομικών επιλογών, αλλά ενσωματώνονται και αναπαράγονται μέσω των κοινωνικών δομών και πρακτικών.

Αυτό εξηγεί γιατί τόσες πολλές γυναίκες εγκαταλείπουν τις τέχνες στα 30 τους, αλλά ο λόγος που τόσες λίγες ανεβαίνουν σε ανώτερες θέσεις είναι ο σεξισμός. Όσοι επίσης δεν είναι λευκοί έρχονται αντιμέτωποι με τον ρατσισμό. Ως είναι λογικό, η μοίρα των γυναικών της εργατικής τάξης που δεν γεννήθηκαν λευκές φαντάζει «γολγοθάς».

Τα δεινά της σωματικής νόρμας

Σύμφωνα με τους ερευνητές,, όσοι συμμορφώνονται με τη σωματική νόρμα είναι απρόθυμοι να αντιμετωπίσουν τις ανισότητες στο επάγγελμά τους. Παρά το γεγονός ότι «τα πολιτιστικά επαγγέλματα είναι τα πιο φιλελεύθερα, αριστερά και υπέρ της πρόνοιας από όλα τα επαγγέλματα», αυτοί δεν αναγνωρίζουν τους δομικούς λόγους της επιτυχίας τους, αποδίδοντάς την στο ταλέντο, τη σκληρή δουλειά και την «τύχη».

Αυτή είναι μια κατάσταση που οι κοινωνιολόγοι θέλουν να αλλάξουν, καθώς βλέπουν τα λάθη που δεν βλέπουν οι εργαζόμενοι στον πολιτισμό. Τα τρέχοντα συστήματα προσπαθούν να «προνομιοποιήσουν» τους ανθρώπους με την πρόσληψή τους, αντί να αμφισβητήσουν το προνόμιο που τους προσφέρεται. Υποστηρίζουν μάλιστα ότι η απασχόληση μειονοτήτων είναι μια μορφή εκμετάλλευσης, χρησιμοποιώντας τη φυλή τους χωρίς καμία προοπτική διαρθρωτικής αλλαγής.

Η φιλελεύθερη, πολυπολιτισμική γλώσσα των τεχνών αποκρύπτει τις πραγματικές διακρίσεις – «οι τυχεροί κύριοι που παράγουν πολιτισμό» δεν αναγνωρίζουν πώς οι ίδιοι, προσωπικά, έχουν ευνοηθεί από την παιδική τους ηλικία. Κατά καιρούς οι συγγραφείς εμφανίζονται επιφυλακτικοί απέναντι στο ταλέντο και στην αξία του πολιτιστικού έργου. Οι κοινωνιολόγοι δεν έχουν εκπαιδευτεί να πιστεύουν στην τύχη.

Γιατί λοιπόν ο πολιτισμός κάνει κακό;

Η απάντηση είναι ότι ο πολιτισμός είναι κακός για εσάς επειδή αντανακλά και ενισχύει τις ανισότητες της τάξης, του φύλου και της φυλής στην κοινωνία. Λόγω της ευρέως διαδεδομένης άποψης ότι ο πολιτισμός είναι κάτι που είναι καλός για το άτομο, τείνουμε να αγνοούμε τις ανισότητες που επιβάλλει η δομή αυτού. Η αναγνώριση των ανισοτήτων στην κοινωνία είναι άσκοπη αν δεν γίνει τίποτα γι’ αυτές. Η ιδέα ότι οι τέχνες είναι αξιοκρατικές – ιδέα που ευνοείται και αναπαράγεται πολύ από τους λευκούς αστούς άνδρες – αποκρύπτει τα προνόμια που παρέχει η κοινωνική καταγωγή.

Οι συγγραφείς είναι πιο πειστικοί και διακριτικοί όταν υποστηρίζουν ότι οι αντιρρήσεις για τον πολιτισμό απορρέουν από τον τρόπο με τον οποίο τα διαρθρωτικά και κοινωνικά προβλήματα συσκοτίζονται από τις προσωπικές ερμηνείες που δίνουν οι εργαζόμενοι στον πολιτισμό στις θέσεις και τις καριέρες τους. Δεν αναγνωρίζεται όμως ότι ο πολιτισμός είναι το μέσο μέσω του οποίου ασκείται αποτελεσματικότερα κριτική στις ίδιες αυτές κοινωνικές δομές.

Ο πολιτισμός πλαισιώνεται από την κοινωνία στην οποία ζει. Ταυτόχρονα, διαμορφώνει και μεταβάλλει αυτό που συμβαίνει στην κοινωνία. Ίσως όμως οι όροι «καλό» και «κακό» να είναι κάπως παρωχημένοι. Ο μανιχαϊσμός είναι, αν μη τι άλλο, ξεπερασμένος. Αν κοιτάξει κανείς πίσω στην ιστορία, θα δει πως ο πολιτισμός ανέκαθεν γνώριζε τα παραπάνω δεινά και άλλα πολλά ακόμη. Επειδή όμως, ταυτόχρονα, φανερώνει αυτά ακριβώς τα δεινά (σεξισμός, ρατσισμός, ταξική ανισότητα) ίσως και να είναι κάλος τελικά. Αν δεν δούμε το πρόβλημα, άλλωστε, πως θα το λύσουμε;