Ο «στενός διάδρομος» που πρέπει να διανύσουν οι κοινωνίες

Η φυσική τάση των κοινωνιών δεν είναι προς συστήματα που θεμελιώνουν και κατοχυρώνουν την ελευθερία των πολιτών, αλλά πρός καταστάσεις ακραίου συγκεντρωτισμού, αυταρχικής διακυβέρνησης και καταπάτησης των ατομικών δικαιωμάτων. Γι’ αυτό είναι αξιοθαύμαστοι οι λαοί που κατορθώνουν να χτίζουν πολιτείες που σέβονται την ελευθερία των πολιτών τους οικοδομώντας κοινωνίες ευημερίας και σεβασμού του νόμου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Στα χρόνια της πορείας των ανθρωπίνων κοινωνιών είναι χαρακτηριστική η δημιουργία ισχυρών συγκεντρωτικών κρατών που αποτελούν προϊόν μετεξέλιξης των αρχικών φυλετικών ομάδων και κοινωνικών/οικογενειακών συνόλων που δεν ήσαν περισσότεροι από μερικές εκατοντάδες ανθρώπων. Αυτό ήταν επακόλουθο, η δημιουργία κρατών δηλαδή, της ανάγκης να βρεθεί κάποιος τρόπος αποτελεσματικής διακυβέρνησης κι επιβολής κανόνων σε κοινωνίες μερικών εκατομμυρίων. Το ερώτημα είναι πώς μπορεί να συμβιβασθεί η δημιουργία τέτοιων γιγαντιαίων κρατών με την εξασφάλιση των ατομικών ελευθεριών των πολιτών τους.

Στο πολύ σοβαρό ερώτημα αυτό προσπαθεί να δώσει απάντηση το βιβλίο των Acemoglu και Robinson «The Narrow Corridor» (Penguin, 2020). Με παραδείγματα από την εμπειρία, και βουτιά στην Ιστορία, πολλών κοινωνιών σε πολλές περιοχές της γης οι συγγραφείς επιχειρούν μια σκιαγράφηση πολιτικών επιλογών και πρακτικών εφαρμογών κυβερνήσεων που επιχειρούν ακριβώς αυτό. Την εξασφάλιση δηλαδή αποτελεσματικότητας του κράτους, αλλά κι εφαρμογή πολιτικών που κρατούν την κοινωνία «ανοικτή» και τις ελευθερίες των πολιτών σεβαστές. Τα κράτη υπήρξαν είτε πολύ αδύναμα να προστατεύσουν τους πολίτες τους είτε πολύ ισχυρά ώστε οι άνθρωποι να μην μπορούν να προστατευθούν από τον δεσποτισμό.

Αυτό που είναι σίγουρο είναι πως δεν μπορεί να καταργηθεί το κράτος. Για αυτό κι ελευθεριακές (libertarian) ή αναρχικές ενοράσεις μιας κοινωνίας δίχως καθόλου κράτος είναι χιμαιρικές κι ανεφάρμοστες. Από την άλλη βέβαια, εντελώς καταδικαστέος είναι και ο κάθε μορφής ολοκληρωτισμός που με τη χρήση του δημόσιου τομέα επιδιώκει να επιβάλει στην κοινωνία τις θελήσεις και βλέψεις μιας πολιτικής ελίτ (πολυπρόσωπης ή μονοπρόσωπης) που θεοποιεί το κράτος και περιθωριοποιεί τους πολίτες.

Το ζήτημα είναι να κατοχυρωθεί αυτός ο «στενός διάδρομος» που πρέπει να διανύσουν οι κοινωνίες φθάνοντας στην ισορροπία ενός σοβαρού κράτους και μιας κοινωνίας ατομικών ελευθεριών.

Αυτό που πραγματικά ξεχωρίζει στην ανάλυση του «Narrow Corridor» (Στενού διαδρόμου) είναι, με πλούσια ιστορικά παραδείγματα, ο ρόλος των επιλογών και των αντιλήψεων των πολιτών για την κατεύθυνση που τελικά θα ακολουθήσει η κοινωνία στην οποία ζουν. Ο ολοκληρωτισμός ή η ανοιχτή κοινωνία δεν δημιουργούνται σε ένα κενό. Ούτε κι επιβάλλονται άνωθεν, από πρωτοβουλίες ισχυρών ηγετών. Αποτελούν, αντίθετα, προϊόντα των δικών μας δεσμεύσεων – ως πολιτών – να στηρίζουμε ενεργητικά και με συνέχεια κι επιμονή τις δημοκρατικές αξίες. Είναι αυτονόητο πως στις δύσκολες εποχές που ζούμε σήμερα αυτό είναι ένα εξαιρετικά πανίσχυρο μήνυμα. Το αν θα ζούμε σε μια ανοιχτή, δημοκρατική κοινωνία εξαρτάται τελείως από εμάς τους ίδιους. Απλοί κανόνες, όπως η κυριαρχία του νόμου, η αντίληψη πως οι κανόνες ισχύουν εξίσου για κάθε πολίτη και η ενεργητική απαίτηση αυτά να γίνονται σεβαστά από όλους πρέπει να κυριαρχούν στην καθημερινότητά μας.