Οι άβολες σκέψεις του Τζιόρτζιο Αγκάμπεν

Στην αρχή της πανδημίας ο ιταλός φιλόσοφος Τζιόρτζιο Αγκάμπεν προκάλεσε αίσθηση και δέχτηκε πλήθος επικρίσεων για τον τρόπο που σχολίασε τα πρώτα περιοριστικά μέτρα που επέβαλε η ιταλική κυβέρνηση, θεωρώντας τα βήμα προς μια αυταρχική «κατάσταση εξαίρεσης». Αρκετοί κατηγόρησαν τον Αγκάμπεν για ανευθυνότητα και αδυναμία να κατανοήσει το διακύβευμα της πανδημίας και τους κινδύνους για την υγεία των πολιτών. Ωστόσο, ο Αγκάμπεν θα επιμείνει στις κριτικές τοποθετήσεις του που πρόσφατα εκδόθηκαν σε ένα μικρό τομίδιο με τον τίτλο «A che punto siamo; L’epidemia come politica» (Σε ποιο σημείο είμαστε. Η επιδημία ως πολιτική).

Τα κείμενα του Αγκάμπεν, κατά βάση σύντομες παρεμβάσεις, στηρίζονται σε μια αντίληψη ότι γύρω από την πανδημία ξεδιπλώνεται μια προσπάθεια να γενικευτεί μια «κατάσταση εξαίρεσης», δηλαδή μια διαδικασία αναίρεσης τόσο των βασικών δημοκρατικών ελευθεριών, μέσα από την επιβολή όλου του φάσματος έκτακτων περιορισμών που συνδέσαμε με την έννοια του lockdown, όσο όμως και της ίδιας της ανθρώπινης κοινωνικότητας.

Αυτό που προβληματίζει τον Αγκάμπεν είναι ο τρόπος που κυριαρχεί η υπεράσπιση της «γυμνής ζωής», της ζωής ως καθαρής βιολογικής υπόστασης, με τρόπο που θέτει εντός παρένθεσης οτιδήποτε άλλο ορίζει τον ανθρώπινο βίο. Την έννοια αυτή την έχει χρησιμοποιήσει και στο παρελθόν ο Αγκάμπεν, για να περιγράψει μια οριακή εκδοχή ολοκληρωτικής εξουσίας. Τώρα εκτιμά ότι σε αυτό κατατείνει μια ορισμένη λειτουργία της επιστήμης.

Το άγχος του Αγκάμπεν είναι ότι αυτά που τώρα εφαρμόζονται ως έκτακτα μέτρα, θα παγιωθούν μετά ως τμήμα μιας νέας κανονικότητας, διαμορφώνοντας συνθήκη πιο καταπιεστική και αυταρχική. Στο στόχαστρό του βρίσκεται και η Καθολική Εκκλησία, για τον τρόπο με τον οποίο αποδέχτηκε και συναίνεσε ουσιαστικά στην «κατάσταση εξαίρεσης». Αναφερόμενος στον Πάπα λέει χαρακτηριστικά: «Η Εκκλησία, υπό έναν Πάπα που λέγεται Φραγκίσκος, έχει αρνηθεί στον Φραγκίσκο (ενν. τον Αγιο) να αγκαλιάζει τους λεπρούς».

Είναι αλήθεια ότι σε ορισμένα σημεία η πολεμική του Αγκάμπεν μπορεί να μοιάζει υπερβολική, όπως για παράδειγμα όταν συγκρίνει την αποδοχή των ψηφιακών εξ αποστάσεως μαθημάτων στα πανεπιστήμια, με τη δήλωση συμμόρφωσης στον φασισμό στη δεκαετία του 1930. Αυτό μπορεί να εξηγήσει και τη σωρεία επικριτικών τοποθετήσεων που έχει δεχτεί και που οι περισσότερες του αποδίδουν ένα είδος ανευθυνότητας και προσπάθειας υπονόμευσης της μάχης κατά της πανδημίας.

Αμφισβήτηση

Ωστόσο, πιστεύω ότι υπάρχει και ένας άλλος τρόπος να διαβαστούν αυτές οι παρεμβάσεις του Αγκάμπεν. Σε αυτή την ανάγνωση δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με μια ακόμη παραλλαγή αμφισβήτησης της επιστήμης σε σχέση με την πανδημία, από αυτές που έχουμε δει να αναπαράγονται συχνά. Κυρίως έχουμε να κάνουμε με ένα είδος προειδοποιήσεων για πραγματικά εντάσεις που διαπερνούν σήμερα τον κυρίαρχο λόγο για την πανδημία και τη διαχείρισή της.

Για παράδειγμα, ακόμη και εάν δεχτούμε ότι αυτή τη φορά η έκτακτη περίπτωση ήταν πραγματική και το όφελος πραγματικό, ποια εγγύηση υπάρχει ότι άλλες καταστάσεις «έκτακτης ανάγκης» δεν θα αξιοποιηθούν όντως για να υπάρξει μεγαλύτερος περιορισμός στις ελευθερίες στο όνομα της «ασφάλειας»; Αρκεί να αναλογιστούμε τον τρόπο που μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2011 η απειλή της τρομοκρατίας χρησιμοποιήθηκε για εκτεταμένους περιορισμούς των ελευθεριών αλλά και για διεύρυνση των εξουσιών των υπηρεσιών ασφαλείας, συμπεριλαμβανομένης της κατάργησης ουσιαστικά κάθε απόρρητου των επικοινωνιών.

Ομως, πιο σημαντική είναι η προειδοποίηση που αφορά την ίδια μας την κοινωνικότητα, τον ίδιο τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης ως σχέσης με τον άλλο, από το στενό οικογενειακό περίγυρο έως την ευρύτερη κοινωνία. Ο τρόπος με τον οποίο συχνά από τα χείλη ειδικών θεωρείται εύκολη ή χωρίς κόστος η αναστολή της βασικής ανθρώπινης κοινωνικότητας ως ασφαλής επιδημιολογική πρακτική είναι αρκετά ενδεικτικός από αυτή την άποψη, ως εάν όντως να μπορούν να τεθούν εντός παρένθεσης οι ουσιώδεις πλευρές του ανθρώπινου βίου.

Ισως εδώ να είναι και το κρίσιμο σημείο για το οποίο δεν πρέπει μόνο να απορρίψουμε τον Αγκάμπεν ως «ανεύθυνο». Γιατί είναι ένα πράγμα να λαμβάνονται μέτρα για την αντιμετώπιση ενός μείζονος κινδύνου, ακόμη και οριακά ή ακραία, και άλλο η απουσία οποιουδήποτε αναστοχασμού για τις επιπτώσεις τους ή για το ίχνος που θα αφήσουν. Ή για να το πω αλλιώς είναι η διαφορά ανάμεσα στην παραδοχή ότι υπάρχουν ενδεχόμενα προβλήματα ή κίνδυνοι από συγκεκριμένα μέτρα και την άρρητη πεποίθηση ότι αυτά θα μπορούσαν να είναι η φυσιολογική συνθήκη κοινωνιών όπου οι άνθρωποι «θα έμεναν σπίτι τους» και θα «κοιτούσαν τη δουλειά τους».

Τι είδους αποστασιοποίηση;

Μια από τις επισημάνσεις του Αγκάμπεν αφορά και την ίδια τη χρήση του όρου «κοινωνική αποστασιοποίηση». Επισημαίνει την επιμονή στη χρήση αυτού του όρου και όχι του όρου «φυσική αποστασιοποίηση» ή «προσωπική αποστασιοποίηση» που θα ήταν ακριβέστερες περιγραφές των ιατρικών συστάσεων. Γι’ αυτό και υποστηρίζει ότι ο συγκεκριμένος όρος παραπέμπει πολύ περισσότερο σε ένα νέο παράδειγμα για την οργάνωση των κοινωνιών εντός του οποίου θα ετίθετο ουσιαστικά υπό αίρεση αυτό που θεωρούμε ως πολιτική.