«Στο Παρά Πέντε»: Η Τηλεόραση ως χρονοτόπιο μιας ξεχασμένης αθωότητας

του Αχιλλέας Καραδημητρίου*

Η διαχρονική απήχηση της τηλεοπτικής σειράς «Στο Παρά Πέντε», που αποδείχθηκε περίτρανα μέσα από την υψηλή τηλεθέαση που σημείωσε η πρόσφατη επανένωση (reunion) των συντελεστών της, επιτρέπει την υπόθεση ότι το ψυχαγωγικό τηλεοπτικό περιεχόμενο από ποιοτικούς δημιουργούς μπορεί και υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια της μυθοπλασίας κωμικού ύφους. Για την ακρίβεια, λειτουργεί ως φορέας συλλογικής μνήμης και κοινωνικής συνοχής, αντανακλώντας τις αξίες, τις ανησυχίες και την ταυτότητα της Ελλάδας προ-κρίσης, προσφέροντας στο σύγχρονο κοινό έναν μηχανισμό «διαπραγμάτευσης» με το παρελθόν.

Αν θέλουμε να απομακρυνθούμε από την επιφανειακή ανάγνωση της σειράς ως ακόμη ενός προϊόντος μαζικής ψυχαγωγίας, μπορούμε να επικαλεστούμε την επίκαιρη θεώρηση του John Fiske, όπως διατυπώνεται στο έργο του Television Culture (1987), σύμφωνα με την οποία η τηλεόραση επιτελεί μια «βαρδική λειτουργία» (bardic function). Το τηλεοπτικό μέσο, δηλαδή, λειτουργεί όπως οι παραδοσιακοί βάρδοι, αφηγείται ιστορίες που επιβεβαιώνουν την ταυτότητα της «φυλής», διαπραγματεύεται τις κοινωνικές αξίες και προσφέρει λύσεις σε πολιτισμικά άγχη. Υπό αυτό το πρίσμα, η τηλεοπτική σειρά «Στο Παρά Πέντε» δεν είναι απλώς μια κωμωδία μυστηρίου, αλλά ένας σύγχρονος μύθος που κωδικοποιεί την ελληνική πραγματικότητα σε μια κρίσιμη ιστορική καμπή.

Η «Παρέα» ως Κοινωνικό Αρχέτυπο και η «Βαρδική» Λειτουργία της Τηλεόρασης

Ο John Fiske υποστηρίζει ότι η τηλεόραση συχνά επιχειρεί να αρθρώσει έναν κοινό πολιτισμικό ορίζοντα, διαδικασία που αποτελεί αντικείμενο «διαπραγμάτευσης» από το κοινό. Στην περίπτωση της τηλεοπτικής σειράς «Στο Παρά Πέντε», ο πυρήνας της αφήγησης εδράζεται στο αρχέτυπο της «παρέας». Οι πέντε βασικοί πρωταγωνιστές συγκροτούν μια ετερόκλητη παρέα που ενσαρκώνει διακριτές κοινωνικές τυπολογίες: μια γόνος της οικονομικής ελίτ, πλήρως αποκομμένη από την πεζή πραγματικότητα (Ντάλια), μια εκπρόσωπος της επαρχιακής παράδοσης με πηγαία λαϊκή σοφία (Ζουμπουλία), ένας φοιτητής εγκλωβισμένος στην εσωστρέφεια και την ακαδημαϊκή ανασφάλεια (Σπύρος), ένας μικροαστός εργαζόμενος που παλεύει για την επαγγελματική του αναγνώριση στα ΜΜΕ (Φώτης) και μια νέα γυναίκα που βιώνει την εργασιακή επισφάλεια, αντιπαραβάλλοντας στις δυσκολίες της μητρόπολης τον δυναμισμό και τον πρακτικό της νου (Αγγέλα). Μέσα από την κοινή τους πορεία, οι χαρακτήρες αυτοί συνθέτουν μια αφηγηματική μικρογραφία της προ-οικονομικής κρίσης ελληνικής κοινωνίας, γεφυρώνοντας τα ταξικά και πολιτισμικά χάσματα που τους χωρίζουν.

Στο πλαίσιο αυτής της παρέας η «βαρδική» λειτουργία της τηλεόρασης έγκειται στο ότι η σειρά αφηγείται την ιστορία της ένωσης του ετερόκλητου. Σε μια εποχή έντονου ατομικισμού, η συγγραφική πρόταση του Γιώργου Καπουτζίδη πρότεινε ένα μοντέλο αλληλεγγύης όπου το «εμείς» υπερισχύει του «εγώ». Το κοινό αγάπησε τη μυθοπλασία γιατί επιτέλεσε μια θεραπευτική λειτουργία: συμφιλίωσε τις ταξικές και πολιτισμικές διαφορές (π.χ., η Ντάλια και η Ζουμπουλία) κάτω από τον κοινό σκοπό της απονομής δικαιοσύνης. Αυτή τη «μυθολογία της ενότητας» είναι το στοιχείο που πιθανώς αναζήτησε το κοινό στο reunion, επιβεβαιώνοντας ότι παρά τις κοινωνικές φυγόκεντρες δυνάμεις, η συνύπαρξη είναι εφικτή.

Αν αναλογιστούμε ότι η περίοδος προβολής της διαχρονικά δημοφιλούς σειράς (2005-2007) συνέπεσε με το «κύκνειο άσμα» της ελληνικής ευμάρειας – λίγο δηλαδή πριν το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης – η ιστορία της ετερόκλητης παρέας λειτουργεί ως ένα «μνημονικό χρονοτόπιο» (mnemonic chronotope) στο πλαίσιο μιας αναστοχαστικής νοσταλγίας που θα έλεγε και η Svetlana Boym. Το κοινό δεν επιστρέφει απλώς στους χαρακτήρες, αλλά σε μια χαμένη εποχή αθωότητας και κοινωνικο-οικονομικής ανεμελιάς. Οι ήρωες κυνηγούν το «κακό» (το οποίο στη σειρά προσωποποιείται σε διεφθαρμένους ισχυρούς), αλλά το κάνουν με μια ελαφρότητα και μια βεβαιότητα ότι το καλό θα νικήσει, κάτι που στη μεταμνημονιακή Ελλάδα φαντάζει ως μια μακρινή ουτοπία.
Η αγάπη για το reunion έχει ακόμα μεγαλύτερη αξία γιατί συνιστά μια μορφή πολιτισμικής αντίστασης στη φθορά του παρόντος. Οι θεατές ανατρέχουν και πάλι στους ήρωες της σειράς για να ανακτήσουν την αίσθηση ασφάλειας και την πίστη στη δικαιοσύνη (έστω και εξωθεσμικά επιτελούμενη από την ίδια την παρέα), στοιχεία που έχουν κλονιστεί βίαια τα τελευταία χρόνια.

Η Ενδυνάμωση του Περιθωρίου

Πέρα όμως από τη συλλογικότητα, η σειρά ενεργοποιεί και έναν δεύτερο κρίσιμο άξονα. Σύμφωνα με τον John Fiske, ένα επιτυχημένο τηλεοπτικό κείμενο πρέπει να είναι «πολυσήμαντο» (polysemic), δηλαδή να επιτρέπει διαφορετικές αναγνώσεις από διαφορετικές υπο-ομάδες του κοινού. Η κωμική σειρά «Στο Παρά Πέντε» πέτυχε ακριβώς αυτό, δίνοντας φωνή και ορατότητα σε χαρακτήρες που παραδοσιακά βρίσκονταν στο περιθώριο των τηλεοπτικών αναπαραστάσεων.

Η φιγούρα της γιαγιάς Θεοπούλας, που διεκδικεί τη νεανικότητα και τη σεξουαλικότητα, ή η φιγούρα της επαρχιώτισσας που δεν γελοιοποιείται αλλά αναδεικνύεται σε πηγή εκλαϊκευμένης σοφίας, προσέφεραν στο κοινό μια διαδικασία ενδυνάμωσης. Η σειρά αποδόμησε τα στερεότυπα μέσω της υπερβολής και του χιούμορ, επιτρέποντας στο κοινό να γελάσει με τους χαρακτήρες και όχι εις βάρος τους (όπως έχει συμβεί σε παρελθοντικές τηλεοπτικές παραγωγές). Το reunion υπενθύμισε στο κοινό αυτή την απελευθερωτική δύναμη της αποδοχής της ιδιαιτερότητας. Συνεπώς, η αγάπη που απλόχερα εξέφρασε το κοινό βασίστηκε στην αναγνώριση ότι η «κανονικότητα» είναι βαρετή και ότι η μαγεία της ζωής βρίσκεται στις παρεκκλίσεις που οι ήρωες ενσάρκωναν.

Η Τηλεόραση ως Μηχανισμός Κοινωνικής Συνένωσης

Το μάθημα που μας διδάσκει η διαχρονική αγάπη του κοινού προς την κωμική σειρά «Στο Παρά Πέντε» είναι διττό. Αφενός, υπογραμμίζει την ανάγκη των τηλεθεατών για αφηγήσεις που προάγουν τη συλλογικότητα έναντι της απομόνωσης. Αφετέρου, καταδεικνύει ότι η ποιοτική τηλεόραση έχει τη δύναμη να δημιουργεί «κοινότητες μνήμης». Το reunion δεν είναι μια επιστροφή στο παρελθόν, αλλά μια επιβεβαίωση ότι οι αξίες που πρέσβευε η «παρέα» –φιλία, δικαιοσύνη, αποδοχή, χιούμορ– παραμένουν ζητούμενα και ενεργά συστατικά της συλλογικής μας ταυτότητας. Σε έναν κατακερματισμένο κόσμο, η επιστροφή στη μυθοπλασία της σειράς «Στο Παρά Πέντε» είναι μια πράξη επανάκτησης της χαμένης μας αθωότητας και, κυρίως, της χαμένης μας ενότητας.

Είναι αυτή η ποιοτική τηλεόραση, που αν και έχει εμφανώς συρρικνωθεί, παραμένει ένα ισχυρό μέσο πολιτισμικής παραγωγής και κοινωνικής συνοχής. Όπως υποδεικνύει η θεώρηση του John Fiske, η σειρά λειτούργησε ως «βάρδος» της σύγχρονης Ελλάδας, καταγράφοντας όχι μόνο μια ιστορία μυστηρίου, αλλά τον ίδιο τον συναισθηματικό παλμό μιας εποχής.

* Ο Αχιλλέας Καραδημητρίου είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών