Παύλος Νιρβάνας: Λίγοι αγαπήθηκαν όσο αυτός

Το εγκώμιο του Φρέντυ Γερμανού ως χρονογράφου πλέκει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος στο προ ολίγων ωρών δημοσιευθέν άρθρο μας.

Κάτι ανάλογο είχε πράξει, τρεις και πλέον δεκαετίες νωρίτερα, ο Παύλος Παλαιολόγος, ο αποκληθείς και πρύτανης του χρονογραφήματος, για έναν από τους δικούς του δασκάλους —τον πρώτο και μάλλον σημαντικότερο— σε αυτήν την ιδιαίτερη και εξόχως απαιτητική τέχνη του γραπτού λόγου.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Πέμπτη 8 Φεβρουαρίου 1968, κάνοντας το οφειλόμενο εκ μέρους του μαθητή «Μνημόσυνο σε δάσκαλο», ο Παλαιολόγος έγραφε τα εξής:

Με συγκίνηση κρατώ και σφίγγω στο στήθος πέντε ογκώδεις τόμους: όπως θα κρατούσα τα οστά του πατέρα μου. «Άπαντα Νιρβάνα». Πνευματικός πατέρας κι’ αυτός, από την πρώτη νεότητα.

Γυμνασιακά χρόνια. Ο καθηγητής μάς είχε βάλει να εκλέξουμε και ν’ απαγγείλουμε στην τάξη μια σελίδα λογοτεχνικού κειμένου. Διάβασα χρονογράφημα του Παύλου Νιρβάνα. Αναφερόταν στους θορύβους της πόλεως και υμνούσε τις ωτοασπίδες που φαίνεται ότι τότε είχαν πρωτοεμφανισθή.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 8.2.1968, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Γέλια τα παιδιά. Γέλια και συγχαρητήρια ο Αυθεντόπουλος — ο καθηγητής. Θέλετε να φουσκώσω για την ξένη εργασία σα να ήταν δική μου; Ίσως και το περιστατικό αυτό να συνετέλεσε στην επαγγελματική τοποθέτησή μου.

Χρόνια από τότε. Απ’ όλους τους κλάδους της δημοσιογραφίας πέρασε ο μαθητής. Κάποτε του ανέθεσαν και χρονογράφημα. Μετά φόβου Θεού παρέδωσα τα πρώτα χειρόγραφα. Δεν είχαν περάσει πολλές μέρες από την εναρκτήρια εμφάνιση, κι’ ανοίγω ένα γράμμα. «Αγαπητέ συνάδελφε». Νιρβάνας από κάτω. Θερμές και εγκαρδιωτικές λέξεις για ένα σημείωμα που αναφερόταν στην «τιμή» της κόρης. Εύκολα τα λέμε τώρα. Τολμηρά ήταν τότε, το 1936.

Συνάδελφος του Νιρβάνα! Τρίβω τα μάτια και τα βρίσκω υγρά. Υγραίνονται ακόμα και τώρα στην αναπόληση της επιστολής.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 8.2.1968, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Τόση καλωσύνη δεν την βρίσκετε σε πολλούς της οικογενείας μας. Από τους νεκρούς θυμούμαι την αγαθότητα του Νιρβάνα και του Τίμου Μωραϊτίνη. Οι δύο άκακοι. Ο Μελάς ήταν ο Μελάς. Κλειστός, απωθητικός και στριμμένος ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου.

Ο Νιρβάνας ήταν η ευγένεια και η θωπεία. Πού πήγαν και χώθηκαν σ’ ένα τόσο «κακότεχνο» σώμα; Μεγάλο κεφάλι μ’ ένα συνεχές τικ στον τράχηλο. Πίσω όμως από τα γυαλιά δυο μάτια αγαθά, καθαρά, απονήρευτα.

Υψηλό επίπεδο αγωγής. Γεννημένος στο εξωτερικό, γιατρός του Πολεμικού Ναυτικού, με ευπαθείς τους δέκτες, ποιητής, διηγηματογράφος, θεατρικός. Νιρβάνας όμως θα πη χρονογράφημα. Δεν ξέρω αν η καθημερινή ανάλωση του εαυτού του εζημίωσε το άλλο λογοτεχνικό του έργο. Είναι όμως βέβαιο ότι χωρίς την ανάλωση αυτή Νιρβάνας δεν θα υπήρχε. Δεν θα είχε, πάντως, τη δημοτικότητα που απόχτησε. Χωρίς να είναι «λαϊκός», αγαπήθηκε και εκτιμήθηκε από τη μεσαία κοινωνικά και πνευματικά τάξη.

Χωρίς πολέμιους. Πόσοι φανατικοί που δεν κατακλίνονταν χωρίς να τον διαβάσουν. Λίγοι αγαπήθηκαν όσο αυτός. Η ιλαρότητα και η εκτίμηση στο άκουσμα του ονόματός του.

Δάσκαλος, όχι μόνο με την έννοια του στυλίστα· δάσκαλος αγωγής, εκλεπτύνσεως των ηθών, εκφράσεως, συμπεριφοράς, ημερότητας.

Γελαστή η φιλοσοφία του. Δίχως νεύρα, χωρίς οργή. Δεν τσάκιζε κόκκαλα ο Νιρβάνας. Χτυπούσε καταστάσεις. Τα πρόσωπα τάβλεπε σαν όργανα της μοίρας. Χωρίς κώνειο η σάτιρά του.

Αρμυρούτσικος χωρίς να σοκάρη. Αβρότητα, ευγένεια και βαθύτατη ανθρωπιά διάχυτη στις σελίδες του.

Τον θυμήθηκαν τριάντα χρόνια ύστερ’ από το θάνατό του. Τα «Άπαντά» του, «αναστηλωμένα» και διαλεγμένα από τον κ. Γ. Βαλέττα, προσφέρει ο εκδοτικός οίκος Χρήστου Γιοβάνη. Μνημόσυνο στο νεκρό και απόκτημα για τον ελληνικό κόσμο.

Ο Παύλος Νιρβάνας (φιλολογικό ψευδώνυμο του Πέτρου Κ. Αποστολίδη) γεννήθηκε στις 14 Μαΐου 1866 στη Μαριούπολη της Ρωσίας (νυν Ουκρανίας), τότε σημαντικό κέντρο του παρευξείνιου ελληνισμού.

Γιος ενός εμπόρου ποντιακής καταγωγής, του Κωνσταντίνου Αποστολίδη, ο Πέτρος Αποστολίδης ορφάνεψε νωρίς από γονείς και μπήκε σε ορφανοτροφείο. Τον υιοθέτησαν ο σκοπελίτης εφοπλιστής Κωνσταντίνος Κουμιώτης και η χιώτισσα σύζυγός του, Μαριέττα Ράλλη.

Σε παιδική ηλικία ο Πέτρος Αποστολίδης εγκαταστάθηκε μαζί με τη νέα του οικογένεια στον Πειραιά (στη συνοικία της Φρεαττύδας), όπου ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του (στην Ιωνίδειο Σχολή).

Στη συνέχεια φοίτησε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1883-1890) και μετά την αποφοίτησή του κατεγάγη στο Βασιλικό Ναυτικό.

Το 1922, όταν παραιτήθηκε από το Βασιλικό Ναυτικό με το βαθμό του γενικού αρχιάτρου, είχε ήδη διατελέσει διευθυντής του Ναυτικού Νοσοκομείου Νέου Φαλήρου με το βαθμό του επιάτρου, πρόεδρος της Ανωτάτης Υγειονομικής Επιτροπής του Ναυτικού και τμηματάρχης του Υπουργείου Ναυτικών.

Μετά την αποστρατεία του ο Νιρβάνας αφοσιώθηκε εξ ολοκλήρου στη δημοσιογραφία και τη συγγραφή, που τον είχε γοητεύσει από τα νιάτα του, από τα μαθητικά του ήδη χρόνια.

Σε νεαρή ηλικία ο Νιρβάνας είχε δημοσιεύσει άρθρα στις εφημερίδες του Πειραιά «Σφαίρα» και «Πρόνοια».

Στα γράμματα πρωτοεμφανίστηκε επισήμως το 1884 εκδίδοντας την ποιητική συλλογή «Δάφναι εις την 25ην Μαρτίου».

Παράλληλα, άρχισε να δημοσιεύει χρονογραφήματα σε εφημερίδες (μεταξύ άλλων, έγραφε επί σειράν δεκαετιών στην εφημερίδα «Εστία») και κείμενα σε λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής εκείνης.

Ο Νιρβάνας ασχολήθηκε αρχικά με το διήγημα και ακολούθως με το μυθιστόρημα (σε αυτά κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζουν ηθογραφικά και ψυχογραφικά στοιχεία), εξέδωσε ποιητικές συλλογές, ενώ έγραψε επίσης μελέτες, κριτικά δοκίμια και θεατρικά έργα.

Η γραφή του Νιρβάνα, ο οποίος τοποθετείται στο λογοτεχνικό κύκλο του Κωστή Παλαμά, είναι επηρεασμένη από τα ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά ρεύματα του αισθητισμού και του συμβολισμού, καθώς και από τη φιλοσοφική σκέψη του Φρειδερίκου Νίτσε.

Σε ό,τι αφορά την πάντα φροντισμένη γλώσσα του, ο Νιρβάνας πέρασε σταδιακά από την καθαρεύουσα σε μια μεικτή γλώσσα και τελικά στη δημοτική.

Ο Νιρβάνας, ο οποίος διατηρούσε στενούς δεσμούς με τους σημαντικότερους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του (τον συνέδεε, μάλιστα, αδελφική φιλία με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη) και συνέβαλε στην ανάδειξη νεότερων λογοτεχνών, τιμήθηκε το 1923 με το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών και αναγορεύτηκε το 1928 μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Ο Παύλος Νιρβάνας, που νυμφεύτηκε δύο φορές (τη Λιλή Μίχογλου το 1909 και τη Σοφία Σιγάλα το 1926) και απέκτησε πέντε παιδιά (δύο από την πρώτη και τρία από τη δεύτερη σύζυγό του), απεβίωσε στο Μαρούσι στις 29 Νοεμβρίου 1937, συνεπεία καρδιακού επεισοδίου.

Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από το βιβλίο του Δημήτρη Σαπρανίδη «Ιστορία της ελληνικής γελοιογραφίας» (εκδόσεις «Ποταμός», Αθήνα, 2001, πηγή: Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, ΙΙΕ/ΕΙΕ).