Αλέξης Πολίτης: ο ελληνικός 19ος αιώνας και ο οίστρος του ρομαντισμού

Στις αρχές του 1831 ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής τυπώνει το αφηγηματικό ποίημα 30 σελίδων με τίτλο «Δήμος κι Ελένη», γραμμένο σε καθαρή δημοτική -ένα τόλμημα για την εποχή, στον απόηχο της Επανάστασης. Κατά την αφήγηση, ένας πασάς αρπάζει την Ελένη, την κρατά -αμόλυντη- στο χαρέμι του, αλλά ο κλέφτης Δήμος την αρπάζει και νικάει τον αντίζηλο. Το ύφος του Μπάιρον και του ρομαντισμού -σε έναν αιώνα «βυρωνομανή», έτσι κι αλλιώς- είναι έκδηλο σε όλα τα κύτταρα του ποιήματος:

Να μια φωνή σαν εκατόν· «Αλλάχ, Αλλάχ» φωνάζει· / οι πεδιάδες άλογα και Τούρκους πλημμυρίζουν· / σαν καταρράκτου κύματα που τους γκρεμνούς ξεσκίζουν, / κι ελεύθερα και ήσυχα την πεδιάδα βρέχουν· / έτσι κι οι Τούρκοι. Το στενό απανωτοί γεμίζουν,/ μον’ έπειτα ελεύθεροι στην πεδιάδα τρέχουν…

Η αναζήτηση του Ραγκαβή δεν είναι μοναδική και στιγμιαία, όπως καταδεικνύει στη μελέτη «Η ρομαντική λογοτεχνία στο εθνικό κράτος 1830 – 1880» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2017) ο Αλέξης Πολίτης, ο οποίος έφυγε από τη ζωή την περασμένη Παρασκευή (11/4). Ίσα ίσα που ένα κεντρικό χαρακτηριστικό στην εκκίνηση αυτής της 50ετίας είναι: «ο διαρκής και σταθερός θαυμασμός για καθετί που μας ερχόταν απ’ την Ευρώπη».  Οι Έλληνες αισθάνονταν ότι μπορούσαν να κονταροχτυπηθούν στα ίσα με τους Ευρωπαίους ρομαντικούς, να αναμοχλεύσουν τον παλαιό φιλελληνισμό και να σταθούν απέναντί τους ως ισότιμοι εταίροι. Η συνέχεια θα γραφτεί βέβαια με μια αναδίπλωση προς τις «ελληνικές αρετές», την καταγγελία για την κατάπτωση των ευρωπαϊκών αξιών και το ξεδίπλωμα της Μεγάλης Ιδέας, την οποία θα ασπαστεί μεγάλος μέρος της λογοτεχνίας. Παράλληλα η γλώσσα θα στρέφεται ολοένα και περισσότερο σε αρχαιότροπες εκδοχές για να φανεί ως πειστήριο στα μάτια των Ευρωπαίων η αδιάκοπη συνέχεια του ελληνισμού. Από τη δεκαετία του 1850 και ύστερα, ως γνωστόν, στο αφήγημα αυτό οι Σπυρίδων Ζαμπέλιος και Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος θα προσθέσουν τον κρίκο του Βυζαντίου.

Η λογοτεχνική ιστορία που καταθέτει ο Α. Πολίτης είναι εκτός από μεθοδική και αναγνωστικά απολαυστική. Και αυτό επειδή χώρια από τους μεγάλους σταθμούς -πολύ συχνά επισημαίνονται κατ’ έτος- ο μελετητής έχει κατανού και ένα άλλο ερώτημα, το οποίο έχει θέσει προγραμματικά στο προοίμιο: τι θεωρούσαν λογοτεχνία οι αναγνώστες του εθνικού κράτους μέσα στα πρώτα 50 χρόνια του; Διατρέχοντας τα κεφάλαια προκύπτει ότι τα πρωτεία κρατούν οι ποιητές -το μυθιστόρημα περνάει από πειραματισμό σε πειραματισμό (αδελφοί Σούτσοι, Ιάκωβος Πιτσιπιός, Γρηγόριος Παλαιολόγος, Αλέξανδρος Ραγκαβής κ.ά), ενώ το δικό του μερίδιο διεκδικεί το μεταφρασμένο μυθιστόρημα σταθερά από το 1845. Το επίσης ενδιαφέρον είναι ότι ο Πολίτης προβαίνει σ’ εκείνες τις μικρές ειρωνικές κρίσεις ή τα λιτά σχόλια, που αφήνουν ωστόσο να διαφανεί το προσωπικό σύμπαν που κουβαλούσε ο φιλόλογος και ερευνητής με ειδικά ενδιαφέροντα για το δημοτικό τραγούδι, τα ρομαντικά χρόνια της λογοτεχνίας και το γλωσσικό ζήτημα.

Η πρώτη φορά της Μεγάλης Ιδέας

Από τη μονογραφία αυτή, όπου κυριαρχεί, λοιπόν, η οπτική της αναγνωστικής πρόσληψης, ο Αλέξης Πολίτης εξαιρεί τα Επτάνησα και τη λιγοστή παραγωγή της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης και των παροικιών: «για τον πολύ απλό λόγο ότι όλα αυτά τα έργα ελάχιστα ή και καθόλου δεν διαβάστηκαν από το ελλαδικό κοινό». Ο Σολωμός, για παράδειγμα, γράφει τον «Κρητικό» το 1833 στην Κέρκυρα, αλλά η σύνθεση γίνεται γνωστή το 1857 (ούτε ο φίλος του Πολυλάς δεν είχε γνώση). Η αρχή της διαδρομής πάντως γίνεται με το έργο του Ραγκαβή που προαναφέρθηκε, όπως και με τον «Οδοιπόρο» του Παναγιώτη Σούτσου το 1832. Ο ίδιος θα κυκλοφορήσει δύο χρόνια αργότερα τον «Λέανδρο», ενώ θα ακολουθήσει ο «Εξόριστος του 1831» του αδερφού του, Αλέξανδρου. Στην Οδησσό ο Ι.Πιτσιπιός αναγγέλλει την «Ορφανή της Χίου»: αυτά είναι και τα πρώτα βήματα της πεζογραφίας στον ελληνικό 19ο αιώνα. Η «Βαβυλωνία» του Δημήτρη Βυζάντιου επιλέγεται στη συνέχεια ως «ένα από τα πιο καίρια τεκμήρια της διανοητικής πορείας του νεότερου ελληνισμού», καθώς ο συγγραφέας της χτυπάει διάνα. «Με τη δημιουργία του ελεύθερου κράτους οι νεο-Έλληνες έπαψαν να νιώθουν άνετα με τη φυσική τους γλώσσα. Τώρα ήταν απόγονοι των Αρχαίων κι αυτό έπρεπε να είναι διακριτό απ’ όλους, και διά γυμνού οφθαλμού». Η σχετική διαπίστωση του Πολίτη είναι ότι από το 1834 κι έπειτα παρατηρείται μια ολοένα και ισχυρότερη τροπή προς τον αρχαϊσμό, που θα ενταθεί και θα φτάσει σε παροξυσμό στα επόμενα 10 – 15 χρόνια, την περίοδο της «χαλαρής στασιμότητας». Είναι, ειρήσθω εν παρόδω, η εποχή της επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου (1844) και του ταραγμένου πολιτικού κλίματος. Στο ζευγάρι κωμωδιών που εκδίδει στις Βρυξέλλες ο Αλ. Σούτσος με τίτλο «Ο πρωθυπουργός» και ο «Ατίθασος ποιητής», εντοπίζεται, σύμφωνα με τον Πολίτη, η πρώτη γνωστή διατύπωση του όρου «μεγάλη ιδέα» με αναφορά σε βυζαντινό αυτοκράτορα:

Κι αν εις το γένος ήρχετο ιδέα-τις μεγάλη

τα ναρκωμένα μέλη-του εις κίνησιν να βάλει,

κι εζήτει την προγονική αυτού κληρονομίαν

των Κομνηνών προπάππων-του την Αυτοκρατορίαν,

τις τολμητίας έμελλεν αντίστασιν να δείξει…

Η τρίτη δεκαετία ξεκινάει με τον ποιητικό διαγωνισμό που διοργανώνει το Πανεπιστήμιο της Αθήνας με τα αποτελέσματα να δημοσιεύονται στο κυριότερο περιοδικό της εποχής, την «Πανδώρα». Για την ιστορία, το πρώτο βραβείο απέσπασε ο Γ.Χ. Ζαλοκώστας για το «Μεσολόγγιον». Στους σταθμούς της περιόδου ανήκει σίγουρα ο «Θάνος Βλέκας» του Παύλου Καλλιγά (άρχισε να δημοσιεύεται σε συνέχειες στην «Πανδώρα» το 1855) και ο «Βασιλικός» του Αντώνιου Μάτεση (1859).

Το σημαντικότερο γεγονός του 1861 είναι προφανώς η κυκλοφορία των πρώτων φυλλαδίων της «Ιστορίας του ελληνικού έθνους» του Κων. Παπαρρηγόπουλου. Να όμως τι επισημαίνει ο Πολίτης που δεν έχει περάσει ως κοινό κτήμα: «η ουσιαστική του συμβολή, το ότι δηλαδή η ενότητα του έθνους διατηρήθηκε κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους… άργησε να γίνει αποδεκτό από τους “πολλούς”… Μονάχα προς τα τέλη του αιώνα το έργο απέκτησε καθολική αποδοχή και κατέστη ο σκληρός πυρήνας της νεοελληνικής ταυτότητας». Επόμενος σταθμός το 1866 και η «Πάπισσα Ιωάννα» του Εμμανουήλ Ροΐδη: «το λόγιο κοινό εννόησε αμέσως πως προσέφερε κάτι ολότελα πρωτόγνωρο στην ελληνική λογοτεχνία: το χιούμορ και το στιλ». Ο δημιουργός «έχει πιάσει το ρούχο του κυρίαρχου ιδεολογικού σύμπαντος των αναγνωστών του, το γυρίζει μέσα έξω, μας δείχνει τις φθαρμένες του ραφές και το ξετινάζει για τα καλά. Κεντρικός στόχος η απλοϊκή πίστη, οι δεισιδαιμονίες». Στο ίδιο κλίμα και η «Στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι» του Χαρίλαου Δημόπουλου, έργο που κανονικά θα έπρεπε να μείνει εκτός ανάλυσης, σημειώνει ο μελετητής, καθώς τυπώθηκε το 1870 στη Βραΐλα. Έτσι, όμως, θα χάναμε έναν από τους καλύτερους μάρτυρες της εποχής, ο οποίος παρατηρεί τους μικρομπαγαπόντηδες του στρατού, τους δεισιδαίμονες της υπαίθρου,  την αγοραπωλησία των καθηκόντων. Θα χάναμε έναν άνθρωπο που έβλεπε και δεν ζούσε με ιδεοληψίες και ψεύδη.

Στην πέμπτη και τελευταία δεκαετία ο Πολίτης επιμένει στην τελική έκδοση του Παπαρρηγόπουλου (1874), τον «Όρκο» του Γεράσιμου Μαρκορά (1875), την κυκλοφορία των πρώτων επτά ραψωδιών της «Οδύσσειας» στη μετάφραση του Ιάκωβου Πολυλά (1881), τον «Λουκή Λάρα» του Δημήτρη Βικέλα («στόχος του και να τονώσει την εθνική περηφάνια και να χαμηλώσει τις φιλοπόλεμες διαθέσεις που θα οδηγούσαν σε καταστροφή»), το αφήγημα «Η μετανάστις» του πρωτοεμφανιζόμενου Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Μεγάλο πεζογραφικό γεγονός του 1880, πάντως, είναι και η κυκλοφορία σε αυτοτελή έκδοση της «Νανάς» του Εμίλ Ζολά, που στην πρώτη εκδοχή της είχε προκαλέσει αντιδράσεις εξαιτίας σεμνοτυφίας.

Στο μεταίχμιο εκείνο, οπότε ολοκληρώνεται η αφήγηση της «Ρομαντικής λογοτεχνίας», ετοιμαζόταν ήδη ο καινούριος κόσμος. Μετά το 1880 η λογοτεχνία εγκαταλείπει τον ηθικοπλαστικό λόγο, αρχίζει να γράφεται σταδιακά στην καθομιλουμένη, αλλά η ορμή της προσκρούει στο κύριο όργανο διάδοσης, τον καθημερινό και περιοδικό Τύπο. Οι «γραμματισμένοι», αλλά και οι αγράμματοι δεν θέλουν ακόμη τη δημοτική. Την ίδια περίοδο δίπλα στην ποίηση προστίθεται το νέο πεζογραφικό είδος που θα γράψει τη δική του ιστορία: το διήγημα, που υπόσχεται να εισχωρήσει στην ψυχολογία των απλών ανθρώπων.