Μία σύντομη ιστορία του γυναικείου ακτιβισμού στην Ελλάδα

Αν σήμερα οι γυναίκες στην Ελλάδα σπουδάζουν, εργάζονται, ψηφίζουν και απαιτούν (δεν διεκδικούν) τα δικαιώματά τους, αυτό συμβαίνει γιατί κάποιες άλλες γυναίκες αγωνίστηκαν για όλα αυτά σκληρά και με επιμονή.

Ο αγώνας των γυναικών για ισότητα στην Ελλάδα είναι μια ιστορία γεμάτη θάρρος και αφοσίωση, μία ιστορία που συνεχίζεται, καθώς η ισότητα των φύλων δεν έχει επιτευχθεί πλήρως σε καμία χώρα του κόσμου.

Οι αγώνες, ως ιστορίες, έχουν πρωταγωνιστές, στην περίπτωσή μας πρωταγωνίστριες που άνοιξαν δρόμους για την αλλαγή προς μία κοινωνία πιο συμπεριληπτική και δίκαιη.

Οι Απαρχές: Εκπαίδευση και κοινωνική αναγνώριση (19ος Αιώνας)

Αν τώρα μιλάμε για πατριαρχία, φανταστείτε τι συνέβαινε τον 19ο αιώνα στην ελληνική επικράτεια. Οι γυναίκες είχαν συγκεκριμένους ρόλους μέσα στην οικογένεια και η πρόσβαση στην εκπαίδευση ήταν «προνόμιο» ελαχίστων που πάλεψαν για το δικαίωμα στη γνώση. Σε αυτό το συντηρητικό περιβάλλον, των προκαθορισμένων ρόλων, άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες φωνές υπέρ της γυναικείας εκπαίδευσης.

Ένα από τα πρώτα μεγάλα βήματα ήταν η ίδρυση σχολείων για κορίτσια, όπως το Αρσάκειο (1836), με το πανεπιστήμιο να φαντάζει όνειρο θερινής νυκτός μέχρι το 1890, όταν η Αγγελική Παναγιωτάτου έγινε η πρώτη Ελληνίδα που φοίτησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, σε μία εποχή που η τριτοβάθμια εκπαίδευση ήταν αποκλειστικά ανδρικό προνόμιο. Η Αγγελική σπούδασε Ιατρική, διακρίθηκε ως μία από τις πρώτες γυναίκες γιατρούς της χώρας, απέκτησε διεθνή αναγνώριση στον τομέα της και έγινε η πρώτη καθηγήτρια Ιατρικής στην Ελλάδα. Αγωνίσθηκε για τη βελτίωση της θέσης των γυναικών στις επιστήμες, προώθησε τις σπουδές των γυναικών στην Ιατρική και υποστήριξε το δικαίωμα των γυναικών στην εργασία.

Την ίδια περίοδο, η Καλλιρρόη Παρρέν, μία από τις σημαντικότερες μορφές του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος, υπήρξε μια από τις πρώτες Ελληνίδες ακτιβίστριες. Το 1887 ίδρυσε την «Εφημερίδα των Κυριών», την πρώτη εφημερίδα στην Ελλάδα που απευθυνόταν αποκλειστικά σε γυναίκες και προωθούσε θέματα εκπαίδευσης, εργασίας και πολιτικών δικαιωμάτων. Έγραψε πολλά βιβλία όπως το «Η Ιστορία της Γυναικός», αγωνίστηκε για τα γυναικεία δικαιώματα, ενώ συμμετείχε σε διεθνή συνέδρια και συνδέθηκε με φεμινιστικές οργανώσεις του εξωτερικού. Επιπλέον, ίδρυσε το Λύκειο των Ελληνίδων (1911), έναν από τους πρώτους οργανισμούς με στόχο τη βελτίωση της θέσης των γυναικών στην κλειστή και άκρως συντηρητική έως τότε κοινωνία.

Η δύσκολη πορεία προς την ψηφοφορία και την πολιτική συμμετοχή (20ός Αιώνας)

Με την είσοδο του 20ού αιώνα, ο γυναικείος ακτιβισμός στην Ελλάδα -και με σαφείς επιρροές από το δυτικό κόσμο- άρχισε να οργανώνεται γύρω από τη διεκδίκηση του δικαιώματος ψήφου. Το 1920, η Αυρανία Καϊάφα ίδρυσε την Ένωση για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, μια από τις πρώτες οργανώσεις που αγωνίστηκαν για την πολιτική συμμετοχή των γυναικών, με το πρώτο σημαντικό βήμα να γίνεται μία δεκαετία αργότερα, όταν η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου παραχώρησε το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες, αλλά με αυστηρές προϋποθέσεις και μόνο στις δημοτικές εκλογές.

Έπρεπε να φτάσουμε στις 28 Μαΐου του 1952, όταν η κυβέρνηση Νικολάου Πλαστήρα ψήφισε τον νόμο 2159, με το οποίο η γυναίκα αποκτούσε το δικαίωμα του «εκλέγειν» και «εκλέγεσθαι», και στις πρώτες ουσιαστικά εκλογές του 1956 όταν οι γυναίκες βρέθηκαν στις κάλπες. Μάλιστα, τότε εκλέγεται η πρώτη γυναίκα βουλευτής στην Ελλάδα με το κόμμα του Ελληνικού Συναγερμού, η δικηγόρος Ελένη Σκούρα. Η Ελένη, πέραν όλων των άλλων, είχε αναπτύξει πλούσια κοινωφελή και πατριωτική δράση, με την ίδια να φυλακίζεται από τους Γερμανούς το 1942.

Γυναίκες και Αντίσταση

Μιλώντας για την Κατοχή, και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ανέδειξε ηρωικές γυναικείες μορφές. Μία τέτοια μεγάλη προσωπικότητα, υπήρξε η ηρωίδα της Αντίστασης Λέλα Καραγιάννη, που πέρα ότι έσωσε δεκάδες οικογένειες από τη μανία των Ναζί, οργάνωσε το δίκτυο κατασκοπείας «Μπουμπουλίνα», μία από τις σημαντικότερες αντιστασιακές οργανώσεις κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. Τελικά, εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις 8 Σεπτεμβρίου 1944, στο Στρατόπεδο Χαϊδαρίου μαζί με άλλους αντιστασιακούς, αφήνοντας πίσω της μια κληρονομιά γενναιότητας.

Με το τέλος του πολέμου, οι γυναίκες συνέχισαν να διεκδικούν τα δικαιώματά τους σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Η Έλλη Παππά, δημοσιογράφος-συγγραφέας και πολιτική ακτιβίστρια, υπήρξε αγωνίστρια της Αριστεράς, φυλακίστηκε για τα πολιτικά της φρονήματα κατά τον Εμφύλιο και αγωνίστηκε για τη γυναικεία ισότητα.

Η Μεταπολεμική Περίοδος: Νομικές κατακτήσεις και φεμινιστική αναγέννηση

Και η περίοδο της δικτατορίας (1967-1974) χαρακτηρίστηκε από τη συμμετοχή των γυναικών στον αγώνα για τη δημοκρατία. Αγγελική Σωτηροπούλου, Κίττυ Αρσένη, Φαλίτσα Καραναστάση, Ασπασία Καλαφάτη, Μελίνα Μερκούρη, Λένα Διβάνη, Μαρία Δαμανάκη είναι μερικές μόνο γυναίκες που όρθωσαν το ανάστημά τους απέναντι στο ανελεύθερο καθεστώς και συνέβαλαν στο αγώνα για την πτώση της Χούντας.

Στη Μεταπολίτευση, οι φεμινιστικές οργανώσεις όπως θα περίμενε κανείς άνθισαν, καθότι ο πλανήτης ζούσε μεγάλες κοινωνικές επαναστάσεις ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 (…κάτι που στη χώρα μας οι νέοι λόγω της 7ετιας το στερήθηκαν).

Με τις μεγάλες πολιτικές αλλαγές που ακολουθούν και την κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου, το 1982 καταργείται η προίκα, ενώ ένα χρόνο αργότερα αναγνωρίζεται και επίσημα η ισότητα των φύλων στο οικογενειακό δίκαιο.

Μια σημαντική προσωπικότητα αυτής της περιόδου υπήρξε η ακαδημαϊκός και οραματίστρια Μαρία Νεγρεπόντη- Δελιβάνη. Η Μαρία  πέραν του ότι υπήρξε καθηγήτρια Οικονομικών, κατάφερε να γίνει η πρώτη γυναίκα Πρύτανης σε ελληνικό Πανεπιστήμιο (Πανεπιστήμιο Μακεδονίας). Έχει γράψει διάφορα άρθρα και βιβλία για το ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία και στην αγορά εργασίας (όπως το βιβλίο «Οι γυναίκες σε υψηλές θέσεις: τα βγάζουν πέρα καλύτερα από τους άνδρες;»), ενώ υπήρξε υπέρμαχος των δικαιωμάτων των γυναικών στην εκπαίδευση και την πολιτική.

Φτάνοντας στο σήμερα: Το ελληνικό #MeToo και η έμφυλη βία

Μετά από τόσες δεκαετίες αγώνων για ισότητα και αναγνώριση των γυναικών, είναι άξιο λόγου και απίθανα θλιβερό το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια, τα περιστατικά κακοποίησης γυναικών έχουν πρωταγωνιστήσει στα καθημερινά δελτία ειδήσεων. Για άλλη μία φορά η έμφυλη ισότητα βρίσκεται στο επίκεντρο των κοινωνικών διεκδικήσεων, με το ελληνικό κίνημα #MeToo, που γεννήθηκε το 2021, να φέρνει στο φως περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης, παρενόχλησης και εκμετάλλευσης, προκαλώντας σημαντικές νομοθετικές αλλαγές.

Σε αυτό να σημειωθεί ότι η υπογραφή της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, γνωστή και ως Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας, από την Ελλάδα (κυρώθηκε με τον Νόμο 4531/2018) αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα για την προστασία των θυμάτων έμφυλης βίας και τη θέσπιση αυστηρότερων ποινών για τους δράστες.

Ο αγώνας για ισότητα είναι ένας αγώνας για όλη την κοινωνία

Ο γυναικείος ακτιβισμός στη χώρα μας, ήδη από τον 19^ο αιώνα, έχει διανύσει μία εντυπωσιακή πορεία, δεδομένου του πατριαρχικού πλαισίου στο οποίο αγωνιζόταν να υπάρξει. Η ιστορία του είναι μια ιστορία αγώνων και αλληλεγγύης, που συνεχίζει να εμπνέει και να διαμορφώνει το μέλλον. Παρόλα αυτά, υπάρχουν πολλά καίρια ζητήματα που μένει να λυθούν, όπως η υποεκπροσώπηση των γυναικών στην πολιτική και σε θέσεις ευθύνης, η μισθολογική ανισότητα και δυστυχώς η έμφυλη βία που εντείνεται λόγω πολυπαραγοντικών προβλημάτων.

Εμείς, θα μείνουμε στους αγώνες που έχουν ήδη γίνει και κερδηθεί, σε αυτούς που συμβαίνουν τώρα και σε όσους θα ακολουθήσουν, με παράδειγμα όλες αυτές τις πρωτοπόρες γυναίκες που τα έβαλαν με ολόκληρη της εποχή τους και έγραψαν τη δική τους μεγάλη ιστορία, προκειμένου εμείς, οι νεότερες γυναίκες να θεωρούμε σήμερα αυτονόητα τα κάποτε ακατανόητα.