Χάινριχ Χάινε: Ένα όραμα αδιάφθορο

Στις 17 Φεβρουαρίου 1856 έφυγε από τη ζωή ο Χάινριχ Χάινε (Heinrich Heine), σημαντικότατος γερμανόφωνος λογοτέχνης του 19ου αιώνα.

Γιος ενός γερμανοεβραίου εμπόρου, ο Χάινε, που είχε γεννηθεί στο Ντίσελντορφ στις 13 Δεκεμβρίου 1797, σπούδασε νομικά.

Μόλις έλαβε το πτυχίο του, το 1825, ασπάστηκε τον προτεσταντισμό, ώστε να δημιουργήσει τις καλύτερες δυνατές προϋποθέσεις για την επαγγελματική του αποκατάσταση (διορισμός στο Δημόσιο, από το οποίο ήταν αποκλεισμένοι οι Εβραίοι).

Ωστόσο, το 1831, ύστερα από μία εξαετία περιπλανήσεων σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, ο Χάινε υποχρεώθηκε να αυτοεξοριστεί στο Παρίσι, συνεπεία της εμπλοκής του σε επαναστατικά κινήματα που είχαν ξεσπάσει στην πατρίδα του. Μάλιστα, μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία απαγορεύτηκε η κυκλοφορία των βιβλίων του στη Γερμανία.

Ο Χάινε λάτρεψε μεν τη Γαλλία, αλλά ουδέποτε έπαψε να αγαπά και να νοσταλγεί τη μητέρα πατρίδα.

Στο Παρίσι ο Χάινε γνωρίστηκε και συνεργάστηκε με εξέχουσες προσωπικότητες του καιρού του, με ορισμένους από τους σπουδαιότερους γάλλους και αλλοδαπούς συγγραφείς και διανοουμένους ριζοσπαστικών αντιλήψεων (μεταξύ άλλων, με τον Καρλ Μαρξ, τον Βίκτωρα Ουγκώ και τη Γεωργία Σάνδη).

Τα τελευταία οκτώ περίπου χρόνια της ζωής του ο Χάινε έπαθε παράλυση και έμεινε κατάκοιτος, σε μια ταπεινή οικία ενός κακόφημου δρόμου της Μονμάρτρης.

Το συγγραφικό έργο του Χάινε σηματοδότησε το πέρασμα της γερμανικής και ευρωπαϊκής λογοτεχνίας από τον κλασικό ρομαντισμό στο ρεαλισμό, από την παραδοσιακή στη μοντέρνα ποίηση, υπήρξε δε εντυπωσιακό σε όγκο και πολύμορφο: ποιήματα, πεζογραφήματα, δράματα, δοκίμια, δημοσιογραφικά κείμενα σε γαλλικές και γερμανικές εφημερίδες.

Ο Χάινε υπήρξε προπάντων ένας μεγάλος λυρικός ποιητής, ο αριστοτέχνης του μικρού λυρικού ποιήματος, της μπαλάντας και του τραγουδιού.

Κύρια χαρακτηριστικά της ποίησης και της πρόζας του είναι ο σατιρικός λόγος, η ειρωνική διάθεση και η κριτική γραφή, ­ συχνά με πολιτική στόχευση.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Πέμπτη 28 Φεβρουαρίου 1974, πριν από μισόν και πλέον αιώνα, υπήρχε ένα δημοσίευμα αφιερωμένο στον Χάινριχ Χάινε.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 28.2.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το κείμενο, που έφερε τον τίτλο «Αλλοτριωμένος και αινιγματικός», ήταν δημιούργημα του γερμανο-αμερικανού βιογράφου, μυθιστοριογράφου και μεταφραστή Ernst Pawel (1920-1994), με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου Heinrich Heine, Selected Works (μετάφραση  – επιμέλεια της Helen M. Mustard, Vintage Books, Νέα Υόρκη, 1973). Σε αυτό διαβάζουμε τα εξής:

Ο Ερρίκος Χάινε ανήγγειλε τον θάνατο του Θεού κάπου μισόν αιώνα προτού ο Νίτσε τον επισημοποιήση. Αντίθετα από τον Νίτσε, ο Χάινε είχε σ’ αυτή την πράξη του έναν βαθμό νοσταλγικής θλίψεως και μια κυρίαρχη αίσθηση της ειρωνείας, η οποία κορόιδευε τα βάθη της ίδιας του της απελπισίας, όπως επίσης —και πάλι αντίθετα από τον Νίτσε—  τον παγίδευσε σε μια ακαταπόνητη πνευματική υγεία ως το τέλος και μέσα από την τελική επταετή φάση της παραλύσεως, που κατά τη διάρκειά της ο εξωτερικός κόσμος συρρικνώθηκε για τον Χάινε σε μια βρώμικη εσωτερική αυλή του Παρισιού, όπου ο ίδιος, για να μπορή να βλέπη, ήταν κυριολεκτικά υποχρεωμένος να σηκώνη με το δάκτυλο το παράλυτο βλέφαρό του.

Σωστό μαρτύριο δηλαδή. Είτε άγιος γίνεται κανείς έτσι είτε αυτόχειρ. Ο Χάινε δεν έγινε τίποτα από τα δύο, αλλά, αντίθετα, έμεινε παράφορα αφοσιωμένος στη ζωή. Καθηλωμένος στον «τάφο του στρώματός» του, αλλά δηκτικά διαυγής και ευφυής ως το τέλος, κατώρθωσε κατά κάποιον τρόπο και βρήκε τη δύναμη, κατά τη διάρκεια αυτών των τελευταίων ετών —πέθανε το 1856, σε ηλικία 59 ετών— να γράψη μερικά από τα σπουδαιότερα ποιήματά του και από τα πιο φωτεινά πεζογραφήματά του. Ήταν ένας θρίαμβος της ζωής πάνω στο θάνατο, σύντομος, όπως είναι η μοίρα αυτών των θριάμβων. Το κουράγιο και η μορφίνη δεν είναι αρκετά για να εξισορροπήσουν τη μοχθηρία του πεπρωμένου, δίνουν όμως λίγον χρόνο για ένα τελικό ξέσπασμα δημιουργικότητας. Το να βλέπη κανείς στην υπαρξιακή ειρωνεία των τελευταίων έργων του Χάινε μια επιστροφή στον Θεό, όπως κάνει η Έλεν Μάσταρντ, με την εισαγωγή της στα κείμενα του Χάινε, που μεταφράστηκαν πρόσφατα —και δεν είναι η μόνη που το κάνει—, ηχεί σαν μια ευγενικών προθέσεων μεταθανάτια προσπάθεια να σωθή ή να ανανήψη η ψυχή του ποιητή, ενώ το κόστος αυτής της προσπάθειας είναι ο ευτελισμός του πνεύματος του ποιητή, πνεύματος του οποίου η ουσία έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι το όραμά του είναι αδιάφθορο.

Ο Χάινε, αποστάτης για τους Εβραίους, Εβραίος για τους Γερμανούς, Γερμανός για τους Γάλλους, ανάμεσα στους οποίους έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, και συχνά ξένος για τον ίδιο τον εαυτό του, μιλάει για τον εξόριστο στην εποχή της αλλοτριώσεως.

Ο Χάινε έγραφε για να εξοικονομήση τα προς το ζην, ήταν όμως δημοσιογράφος όχι από ανάγκη, αλλά και από ιδιοσυγκρασία, και μια από τις πρόσθετες απολαύσεις που προσφέρει αυτό το βιβλίο με τις μεταφράσεις των έργων του είναι ότι μας επιτρέπει να ρίξουμε μια αποκαλυπτική ματιά στη δημοσιογραφία όπως την ασκούσαν πριν από την εμφάνιση των μαζικών μέσων ενημερώσεως.

Η Έλεν Μάσταρντ, επίτιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Κολούμπια, έχει συγκεντρώσει και έχει μεταφράσει μια επιλογή από πεζογραφήματα του Χάινε, και η δουλειά της είναι πραγματικός άθλος λογιοσύνης και αγάπης.

Το 1831 ο Χάινε, αφήνοντας πίσω του τη βαρειά ατμόσφαιρα της γερμανικής κουλτούρας, εγκαθίσταται στο Παρίσι, όπου και θα περάση όλη την υπόλοιπη ζωή του, συμμετέχοντας τόσο σε γαλλικές όσο και σε γερμανικές δημοσιεύσεις. Είναι πολύ πιθανόν ότι ο Χάινε έβλεπε τον εαυτό του ως μεσολαβητή ανάμεσα σε δύο ξένους, αν όχι και απερίφραστα εχθρικούς πολιτισμούς, και η καθηγήτρια Μάσταρντ, τιμώντας αυτή την πρόθεση του Χάινε, διαιρεί το υλικό της ανάμεσα στον Χάινε «ως ερμηνευτή της Γαλλίας στη Γερμανία» και αντιστρόφως. Η αλήθεια όμως είναι ότι ο Χάινε δεν διέθετε ούτε την αίσθηση ισορροπίας ούτε την κοινοτυπία που θα απαιτούσε αυτή η αποστολή, που είχε επιβάλει στον εαυτό του. Η στάση του απέναντι στη Γαλλία, πατρίδα της Επαναστάσεως και του Ναπολέοντος, παρέμεινε λατρευτική, αλλά παράξενα μακρινή, ενώ τη Γερμανία την αγαπούσε με μίσος τόσο παθιασμένο, που ξεπερνούσε τον απλό διχασμό.

Η διαφορά είναι ολοκάθαρα φανερή ακόμη και σε τούτα τα αποσπάσματα. Τα κομμάτια που αφορούν γαλλικά θέματα αποκαλύπτουν έναν οξυδερκή και ευαίσθητο παρατηρητή, ο οποίος παρακολουθεί τα δρώμενα από απόσταση, και μολονότι η ειρωνεία παραμένει κυρίαρχη διάθεση, η αιχμή της είναι στομωμένη από μια καλοσύνη, που σχεδόν διασκεδάζει και σχεδόν εθελοτυφλεί. Τα κομμάτια αυτά είναι από μόνα τους γεμάτα λάμψη: βλέπε την περιγραφή των ταραχών του Ιουνίου 1832 στο Παρίσι. Ο Χάινε, ακόμη και όταν τηρή αντικειμενική στάση, αντλεί από ισχυρές πηγές. Αλλά, όταν γράφη για τη Γερμανία, εισχωρεί κατ’ ευθείαν στην καρδιά του ζητήματος, έστω και αν το κάνη αυτό με ένα εγχειρίδιο. Τα κομμάτια αυτά αποπνέουν μια προσωπική ανάμιξη με το θέμα, η οποία συχνά σκοτίζει την κρίση. Παρ’ όλα αυτά, οι ίδιες οι προκαταλήψεις του Χάινε διατηρούν μια εξαναγκαστική ζωτικότητα, ακόμη και όταν το αντικείμενο της χλεύης του είναι από καιρό ξεχασμένο, ενώ στις καλύτερές τους στιγμές, όπως στο δοκίμιό του για τον Λούθηρο, τα πεζά του πλησιάζουν τόσο το επίπεδο όσο και τη γλώσσα της ποιήσεώς του.