Σεργκέι Γκουριέφ: Η επιστροφή του τέλους της Ιστορίας

του Sergei Guriev*

Τριάντα χρόνια αφότου ο Φράνσις Φουκουγιάμα δημοσίευσε το φημισμένο του βιβλίο Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Ανθρωπος, η ιστορία έχει επιστρέψει με εκδικητικές διαθέσεις.

Μετά την απρόκλητη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η Ευρώπη είναι για μία ακόμη φορά το πεδίο ενός μεγάλου πολέμου, ο οποίος είναι τόσο χαρακτηριστικός του 20ού αιώνα που κανείς δεν περίμενε να δει κάτι ανάλογο σήμερα. Αντί για τον «πόλεμο των πολιτισμών» που ο πολιτικός επιστήμονας Σάμιουελ Χάντινγκτον εκτίμησε ότι θα διαμορφώσει τον 21ο αιώνα, η Ρωσία επιδιώκει να εξαφανίσει μια ανεξάρτητη χώρα, με παρόμοια εθνική, γλωσσική και θρησκευτική καταγωγή.

Η σύγκρουση αφορά πρωτίστως διαφορετικά πολιτικά συστήματα: Τον αυταρχισμό απέναντι στη δημοκρατία, την αυτοκρατορία απέναντι στην εθνική κυριαρχία.

Φουκουγιάμα: H Ρωσία, ο πόλεμος και οι συνειρμοί με τη ναζιστική Γερμανία

Ενόσω ο πόλεμος έχει προκαλέσει αμέτρητες τραγωδίες, πιστεύω πως θα δείξει ότι ο Φουκουγιάμα είχε περισσότερο δίκιο παρά άδικο. Πρόβαλε το επιχείρημα ότι η κατάρρευση του κομμουνισμού έφερε στην επιφάνεια έναν κόσμο στον οποίο οι δημοκρατίες με τις οικονομίες της αγοράς θα ήταν προτιμότερες ως σύστημα διακυβέρνησης σε σχέση με άλλα.

Αν και ο επιθετικός πόλεμος της Ρωσίας δεν έπρεπε να συμβεί ποτέ, αποτελεί ξεκάθαρα την εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα του Φουκουγιάμα. Εχει προκαλέσει ανείπωτο πόνο στους Ουκρανούς, όμως έχουν πολεμήσει γενναία, γνωρίζοντας ότι η ιστορία βρίσκεται με το μέρος τους.

Η ανοησία χαρακτηριστικό γνώρισμα των δικτατοριών

Στο μεταξύ, το προσδόκιμο ζωής του καθεστώτος του Βλαντίμιρ Πούτιν έχει μειωθεί απότομα. Παραφράζοντας τον Ταλλεϋράνδο , ο πόλεμος του Πούτιν είναι χειρότερος και από έγκλημα – είναι ένα θανάσιμο λάθος, από το οποίο άλλοι δυνάμει εισβολείς θα διδαχθούν και δεν θα το επαναλάβουν.

Μας υπενθυμίζει, επίσης, ότι η ανοησία αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα και όχι σφάλμα των δικτατοριών. Χωρίς πολιτικούς ελέγχους και ισορροπίες, ελεύθερα ΜΜΕ και μια ανεξάρτητη κοινωνία των πολιτών, οι αυταρχικοί ηγέτες δεν λαμβάνουν την πληροφόρηση που απαιτείται για να λαμβάνουν σοφές και κατάλληλες αποφάσεις.

Στην περίπτωση του Πούτιν, το γεγονός ότι ζει μέσα σε μία φούσκα έχει αποδειχθεί πως συνεπάγεται μεγάλο κόστος. Η οικονομία της Ρωσίας βρίσκεται σε βαθιά ύφεση, τα δημοσιονομικά της αποθέματα έχουν δεχθεί ισχυρό πλήγμα και η ζημιά θα συνεχίσει να σωρεύεται κατά τη διάρκεια του 2023, μετά το εμπάργκο στο πετρέλαιο που επέβαλε η ΕΕ και το πλαφόν στην τιμή του εκ μέρους της G7.

Χωρίς ρευστό, ο Πούτιν έχει ήδη αλλάξει τακτική και αντί για την προσέλκυση μισθοφόρων έχει στραφεί στην επιστράτευση, κάτι που υπονομεύει τη δική του δημοφιλία και οδηγεί εκατοντάδες χιλιάδες μορφωμένους Ρώσους να εγκαταλείψουν τη χώρα τους. Ακόμη χειρότερα γι’ αυτόν, η Ρωσία χάνει τον πόλεμο.

Η ανοιχτή καταπίεση πολύ κοστοβόρα

Οι κακές επιδόσεις της Ρωσίας δεν αποτελούν σύμπτωση. Μετά το «τέλος της Ιστορίας», οι περισσότεροι δικτάτορες έμαθαν ότι οι παραδοσιακές μέθοδοι για τη διατήρηση των καθεστώτων τους δεν λειτουργούσαν πια. Σε έναν παγκοσμιοποιημένο και ψηφιακά συνδεδεμένο κόσμο, η ανοιχτή καταπίεση είναι απλώς πολύ κοστοβόρα.

Οι περισσότεροι ηγέτες αυτής της κατηγορίας, λοιπόν, έχουν υιοθετήσει μια νέα στρατηγική: Να διεξάγουν εκλογές (που δεν είναι ούτε δίκαιες ούτε ελεύθερες), να ανέχονται την ύπαρξη ορισμένων ανεξάρτητων ΜΜΕ (αν και όχι εντύπων με μεγάλη κυκλοφορία) και να επιτρέπουν τη λειτουργία κάποιων κομμάτων της αντιπολίτευσης, ώστε να δημιουργείται η αυταπάτη ότι διαθέτουν τη λαϊκή εντολή να κυβερνήσουν.

Ο Πούτιν υπήρξε μετρ αυτής της προσέγγισης επί 20 χρόνια. Ομως, καθώς η διαφθορά και ο νεποτισμός του καθεστώτος του υπονόμευσαν την οικονομική ανάπτυξη και καθώς τα ψηφιακά και κοινωνικά μέσα άρχισαν να διαδίδονται, η δημοτικότητά του άρχισε να υποχωρεί.

Διαπιστώνοντας αυτή την τάση, προσάρτησε ταχύτατα την Κριμαία το 2014, κάτι που τον ενίσχυσε προσωρινά. Μετά, το 2022, προσπάθησε να επαναλάβει την ίδια στρατηγική σε ακόμη μεγαλύτερη κλίμακα. Ομως, υποτίμησε σοβαρά την αποφασιστικότητα των Ουκρανών και την ενότητα της Δύσης.

Το «κινεζικό μοντέλο» λιγότερο ελκυστικό

Ο Πούτιν έμαθε με σκληρό τρόπο ότι δεν είναι σοφό να ξεκινά κανείς έναν πόλεμο του 20ού αιώνα τον 21ο. Μπορούμε να ελπίζουμε βάσιμα ότι η περιπέτεια της Ρωσίας θα αποτρέψει την Κίνα από κάθε προσπάθεια να καταλάβει διά της βίας την Ταϊβάν.

Επιπλέον, ο πόλεμος του Πούτιν έχει προκαλέσει μεγάλη ζημιά στην παγκόσμια οικονομία, η οποία με τη σειρά της έχει οδηγήσει σε επιβράδυνση στην Κίνα. Οι ελίτ της συγκεκριμένης χώρας αναρωτιούνται, πιθανώς, εάν ο Σι θα όφειλε να έχει κάνει περισσότερα για να αποτρέψει την εισβολή ή να περιορίσει τη διάρκεια του πολέμου.

Αυτό το ερώτημα έρχεται να προστεθεί σε πολλά ακόμη αναφορικά με την πολιτική της «μηδενικής Covid» του Σι, την επίθεσή του στις ιδιωτικές επιχειρήσεις και την τεχνολογική βιομηχανία, καθώς και την ανικανότητα της κυβέρνησής του να διαχειριστεί το σκάσιμο της φούσκας των ακινήτων. Τα λάθη του Σι έχουν, αναμφίβολα, καταστήσει το «κινεζικό μοντέλο» λιγότερο ελκυστικό για άλλους στον πλανήτη.

Θα βρούμε ένα νέο κοινό αφήγημα;

Τέλος, το έτος που τελειώνει έχει υπογραμμίσει τη σημασία της αλληλεγγύης. Οι δυτικές κοινωνίες ήρθαν κοντά το 2022 τη στιγμή που χρειάστηκε. Ενώ πολλοί πολιτικοί της Δύσης τάσσονταν ανοιχτά υπέρ του Πούτιν στις αρχές της χρονιάς, τώρα σχεδόν κανείς δεν το τολμά.

Ετσι, φτάνουμε στο κρίσιμο ερώτημα για τη χρονιά που έχουμε μπροστά μας: Στην περίπτωση που ο πόλεμος τελειώσει το 2023 – κάτι που μοιάζει πιθανό -, θα επιστρέψουμε άραγε στην πρότερη πολωμένη κατάσταση; Ή θα βρούμε ένα νέο κοινό αφήγημα;

Δεν χρειάζεται να πάμε μακριά. Η κλιματική αλλαγή είναι μια πρόκληση που θα έπρεπε να μας ενώσει όλους, όχι μόνο τις δημοκρατίες της Δύσης, αλλά τις κυβερνήσεις όλου του κόσμου.

*Ο Σεργκέι Γκουριέφ (Sergei Guriev) είναι καθηγητής στο Sciences Po, έχει συγγράψει (μαζί με τον Daniel Treisman) το «Spin Dictators: The Changing Face of Tyranny in the 21st Century»

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΑ ΝΕΑ – Project Syndicate