Esther Vivas στο in: «Στα χέρια της ακροδεξιάς, η μητρότητα σημαίνει βία»

Η μαιευτική βία είναι ένα παράδοξο: αποτελεί μεν ένα κοινό βίωμα για πάμπολλες γυναίκες ανά τον κόσμο, ενώ ως θέμα συζήτησης σπανίζει. Αυτή η ανισορροπία επιβεβαιώθηκε και την περασμένη Παρασκευή στην παρουσίαση του βιβλίου Ανυπάκουη Μαμά (εκδ. Oposito, 2024) της Έστερ Βίβας στο Ινστιτούτο ΕΤΕΡΟΝ, παρουσία της συγγραφέως, όπου την εισηγητική ομιλία ακολούθησε μία ζωηρή κουβέντα για τη μητρότητα με πολλές τοποθετήσεις στη βάση των προσωπικών βιωμάτων για το θέμα, άλλοτε από μητέρες κι άλλοτε από δημοσιογράφους και επαγγελματίες υγείας.

Για πολλά χρόνια, η εξειδίκευση της Έστερ Βίβας ως κοινωνιολόγου και δημοσιογράφου αφορούσε τις παγκόσμιες διατροφικές αλυσίδες, τις διατροφικές κρίσεις, το αποτέλεσμα της παγκόσμιας οικονομίας στο τι (και αν) τρώνε οι άνθρωποι ανά τον πλανήτη. Ωστόσο, με τη δική της εγκυμοσύνη το 2015, διαπίστωσε ένα κενό: η εμπειρία του τοκετού και οι πολλές διαφορετικές διαδικασίες που της επιβλήθηκαν, αποτελούσαν έναν κοινό τόπο για πάμπολλες γυναίκες, αλλά ο φεμινισμός δεν είχε καταπιαστεί επαρκώς με το ζήτημα.

Το βιβλίο που προέκυψε από αυτόν τον προβληματισμό της, Mamá Desobediente, πρωτοκυκλοφόρησε στην Ισπανία το 2019 και γρήγορα ακολούθησαν εκδόσεις του σε πολλές χώρες του κόσμου, με αυξημένο το ενδιαφέρον από τις χώρες της αμερικανικής ηπείρου: από τις ΗΠΑ μέχρι το Μεξικό κι από τη Βραζιλία μέχρι την Ελλάδα.

Στο περιθώριο της παρουσίασης του βιβλίου, το in συνομίλησε με την Έστερ Βίβας για τα ποικίλα θέματα που θίγονται στο βιβλίο: την ιατρικοποίηση του τοκετού, τη μαιευτική βία, τους μηχανισμούς ελέγχου που επιβάλλονται πάνω στη μητρότητα, τις αντιστάσεις που συγκροτούν οι γυναίκες, την πολλαπλότητα της μητρικής εμπειρίας και πάνω απ’ όλα την αδήριτη ανάγκη μιας φεμινιστικής οπτικής πάνω στη μητρότητα, ιδίως τη στιγμή που η παγκόσμια ακροδεξιά επιτίθεται συστηματικά στα πιο θεμελιώδη δικαιώματα των γυναικών.

Όπως λέτε και στο βιβλίο, η συγγραφή του προέκυψε από τη δική σας εμπειρία με τη μητρότητα.

Πράγματι, το βιβλίο «Ανυπάκουη Μαμά» προέκυψε από τη δική μου εμπειρία εγκυμοσύνης το 2015 και τις ανησυχίες που αυτή μου γέννησε. Ήταν τότε που κατάλαβα ότι ο φεμινισμός δεν είχε καταπιαστεί επαρκώς με το ζήτημα της μητρότητας. Ταυτόχρονα όμως, ανακάλυψα ότι η εμπειρία του τοκετού υπήρξε βίαιη για πολλές γυναίκες, ότι η μαιευτική βία είναι κοινή στις μητέρες. Κι αυτό με έκανε να προσεγγίσω τη μητρότητα από μια φεμινιστική σκοπιά – γιατί αν δεν είναι ο φεμινισμός που θα υποστηρίξει τη μητρότητα, τότε ποιος θα το κάνει;

Οπότε είναι τρόπον τινά και ένα «παράπονο» απέναντι στον φεμινισμό;

Δεν το θεωρώ παράπονο απέναντι στον φεμινισμό, περισσότερο τονίζω την ανάγκη να συμφιλιωθεί ο φεμινισμός με τη μητρότητα. Σήμερα έχουμε μια νέα γενιά γυναικών γεννημένων το ‘70, το ‘80 και το ‘90 που γίνονται μητέρες. Και χάρη στον αγώνα των γυναικών από προηγούμενες γενιές και όλα αυτά που εκείνες διεκδίκησαν, μας επιτρέπεται να βλέπουμε τη μητρότητα από μια διαφορετική γωνία και με λιγότερες προκαταλήψεις σε σχέση με παλιότερα.

Μπορούμε έτσι να διαχωρίσουμε τη μητρότητα σε δύο κομμάτια, όπως πρότεινε η λεσβία θεωρητικός και ακτιβίστρια Αντριάν Ριτς: από τη μία πλευρά, τη μητρότητα ως θεσμό, όπου η πατριαρχική κοινωνία μας επιβάλλει το καθήκον να είμαστε μητέρες και μάλιστα με έναν συγκεκριμένο τρόπο· από την άλλη, την εμπειρία της μητρότητας ως ελεύθερης επιλογής μας, με όλα τα δικαιώματα που μας αρμόζουν.

Για πολλές σύγχρονες θεωρητικούς του φεμινισμού, η μητρότητα θα μπορούσε να θεωρηθεί στοιχείο μιας ουσιοκρατικής αντίληψης του φύλου.

Νομίζω είναι πολύ σημαντικό να διεκδικήσουμε τα δικαιώματα των γυναικών στη μητρότητα χωρίς να πέσουμε στην παγίδα να την εξιδανικεύσουμε. Η βιολογική μητέρα είναι το ίδιο με τη θετή μητέρα. Η μητέρα που θηλάζει και η μητέρα που δίνει μπιμπερό στο παιδί της είναι το ίδιο. Μια μητέρα που γεννάει με κολπικό τοκετό ή μια μητέρα που κάνει καισαρική είναι εξίσου μητέρες.

Το πρόβλημα είναι ότι η πατριαρχία έχει χρησιμοποιήσει την ικανότητά μας ως γυναίκες να γεννάμε για να μας επιβάλλει τη μητρότητα ως πεπρωμένο. Αυτό δεν σημαίνει ότι εμείς ως γυναίκες και ως φεμινίστριες πρέπει να το φέρουμε εις πέρας. Οι γυναίκες πρέπει να έχουμε δικαίωμα να αποκτήσουμε παιδιά αν το θέλουμε και να έχουμε επίσης το δικαίωμα να έχουμε πρόσβαση σε μεθόδους αντισύλληψης και στην έκτρωση αν δεν το θέλουμε. Αλλά και τα δύο είναι εξίσου σημαντικά.

Άλλωστε, σε πόσες γυναίκες δεν τους απαγορεύτηκε να κάνουν παιδιά; Το πατριαρχικό, καπιταλιστικό και αποικιοκρατικό σύστημα έχει στειρώσει εκατομμύρια αυτόχθονων γυναικών.

Το να διεκδικήσουμε τη μητρότητα δεν πάει να πει ότι την εξιδανικεύουμε, αλλά ότι τη διεκδικούμε από μία φεμινιστική σκοπιά κι αυτό συνεπάγεται να διεκδικήσουμε δικαιώματα: Το δικαίωμα στην έκτρωση, το δικαίωμα να κάνουμε παιδιά, το δικαίωμα στον μητρικό θηλασμό, το δικαίωμα σε έναν τοκετό που να αντιμετωπίζεται με σεβασμό και χωρίς να υπάρχει μαιευτική βία.

Στο βιβλίο διατρέχετε την Ιστορία του ελέγχου πάνω στη μητρότητα ανά τους αιώνες. Υπάρχει και μία παράλληλη Ιστορία των αντιστάσεων σ’ αυτόν τον έλεγχο;

Νομίζω ότι οι μαίες αποτελούν μεγάλο τμήμα της Ιστορίας της αντίστασης των γυναικών. Αποτελούν ένα δίκτυο αλληλεγγύης των γυναικών, μέσω του οποίου υπερασπίζονταν τα δικαιώματα τους κατά τη διάρκεια της κύησης, του τοκετού και της λοχείας. Ιστορικά, ο τοκετός ήταν ένα θέμα στο οποίο οι γυναίκες είχαν την εμπειρία – οι γυναίκες που γεννούσαν και εκείνες που τις βοηθούσαν στη γέννα. Αρχικά, οι μαίες υπέστησαν διωγμούς την εποχή του Κυνηγιού των Μαγισσών στη διάρκεια του Μεσαίωνα. Στις σύγχρονες κοινωνιές, δε, τις μαίες τις παραγκωνίσαν ή τις κατέστησαν υποτελείς στη νοσοκομειακή ιεραρχία.

Τι έχει αλλάξει στις πολιτικές γύρω από τη μητρότητα απ’ όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο;

Το βιβλίο συνέπεσε με το νέο κύμα φεμινισμού που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια, πράγμα που μας επέτρεψε να βγάλουμε από τη σφαίρα του ιδιωτικού προς τη δημόσια μια σειρά θεμάτων τα οποία μέχρι πρότινος θεωρούνταν ταμπού: την περίοδο, τη γυναικεία σεξουαλικότητα και φυσικά τη μητρότητα. Όταν εγώ ξεκίνησα να γράφω το βιβλίο το 2015, παρότι τελικά εκδόθηκε μεταγενέστερα, είχαν συντελεστεί σημαντικά βήματα στο πώς ο φεμινισμός και το φεμινιστικό κίνημα μπορούν να προσεγγίσουν τη μητρότητα. Κι αυτό είχε αντίκτυπο στην κοινωνική ευαισθητοποίηση και την κρατική πολιτική. Αλλά υπάρχει πολύς δρόμος ακόμα.

«Αν δεν είναι ο φεμινισμός που θα υποστηρίξει τη μητρότητα, τότε ποιος θα το κάνει;» (Photo: Jimena Peck)

Βλέπετε να έχουν αλλάξει καθόλου τα ήθη στους νέους γονείς;

Πιστεύω ότι έχει συντελεστεί μία πολύ μεγάλη αλλαγή τα τελευταία χρόνια όσον αφορά το πώς προσεγγίζουν οι νέες γενιές μαμάδων και μπαμπάδων την ανατροφή των παιδιών τους. Υπάρχει μεγαλύτερη κοινωνική συνειδητοποίηση σχετικά με τη μαιευτική βία ως μορφή έμφυλης βίας, αλλά και την αντιμετώπιση της παιδικότητας με μεγαλύτερο σεβασμό. Αυτό μου δείχνει η εμπειρία μου από την Ισπανία, τη Λατινική Αμερική και τις ΗΠΑ, όπου το βιβλίο εκδόθηκε στα ισπανικά για το κοινό των ισπανόφωνων.

Βέβαια, ας έχουμε πάντα την επίγνωση ότι ζούμε σε μία κοινωνία που αντιμετωπίζει με πλήρως εχθρικό τρόπο την παιδική ηλικία και την ανατροφή, μια κοινωνία εχθρική εν τέλει προς τα άτομα που έχουν ευαλωτότητες ή εξαρτώνται από άλλους.

Η επελαύνουσα ακροδεξιά δίνει μεγάλη έμφαση στον περιορισμό των δικαιωμάτων των γυναικών. Πιστεύετε ότι το φεμινιστικό κίνημα μπορεί να αντιμετωπίσει αυτή την απειλή;

Βρισκόμαστε σε μία συνθήκη όπου αναπτύσσεται μια πολύ σημαντική πόλωση ανάμεσα στο φεμινιστικό κίνημα και την ακροδεξιά, η οποία βασικά εχθρεύεται όχι μόνο τον φεμινιστικό λόγο αλλά και πολλά από τα δικαιώματα που έχουμε κατακτήσει. Αυτό μας δείχνει ακόμα περισσότερο πόσο σημαντικό είναι να διεκδικήσουμε μέσα από τον φεμινισμό τη μητρότητα.

Πρέπει να υπερασπιστούμε τη μητρότητα μέσω του φεμινισμού με έναν τρόπο εντελώς αντίθετο από αυτόν της δεξιάς και της ακροδεξιάς, που να εναντιώνεται στο αφήγημά της. Γιατί αν δεν το κάνει, οι μητέρες μένουμε ορφανές και χωρίς αναφορές στα χέρια αυτών των δυνάμεων.

Η δεξιά και η ακροδεξιά λένε ότι υπερασπίζονται τη μητρότητα, αλλά μια μητρότητα στην οποία οι γυναίκες δεν μπορούμε να αποφασίζουμε για τα σώματά μας, όπου δεν έχουμε π.χ. το δικαίωμα στην έκτρωση που είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για μια μητρότητα την οποία να μπορούμε να επιλέξουμε ελεύθερα και να την επιθυμούμε.

Η μητρότητα στα χέρια της ακροδεξιάς σημαίνει διακρίσεις, βία, ενοχή και ανισότητα. Ο φεμινισμός πρέπει να διεκδικήσει τη μητρότητα μέσα από μία οπτική όπου η γυναίκα μπορεί να αποφασίζει για το σώμα της και στην οποία οι γυναίκες να είναι πολλά περισσότερα πράγματα, όχι μόνο μανάδες. Οι βιολογικές μητέρες να έχουν μια εμπειρία του τοκετού χωρίς κακοποίηση και βία. Να έχουμε πιο εκτεταμένες άδειες μητρότητας. Είναι καθοριστικής σημασίας σε αυτό το πλαίσιο να υπερασπιζόμαστε τη μητρότητα από μία φεμινιστική οπτική.

Τι συμπεράσματα έχετε βγάλει από τις περιοδείες και τις συζητήσεις με το αναγνωστικό κοινό;

Από την επικοινωνία με γυναίκες στην Ισπανία, τη Λατινική Αμερική και τις ΗΠΑ, αλλά και άλλες χώρες στις οποίες εκδόθηκε το βιβλίο, όπως η Πορτογαλία, η Βραζιλία και η Ελλάδα, κατάλαβα ότι η μητρότητα επηρεάζεται πολύ από το κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο κάθε γυναίκας.

Υπάρχουν όμως και κάποια οικουμενικά στοιχεία που καθορίζουν τη μητρική εμπειρία. Κι αυτά έχουν να κάνουν με το πατριαρχικό σύστημα που περιορίζει τη γυναίκα στο ρόλο της ως μητέρας. Και μάλιστα ενός πολύ συγκεκριμένου μοντέλου μητέρας: αυτής που είναι αυτάρκης, που αυτοθυσιάζεται, που λειτουργεί με αυταπάρνηση. Έχουν να κάνουν επίσης και με το καπιταλιστικό σύστημα που έχει υποβάλλει τη μητρότητα στην αγορά εργασίας και έχει εμπορευματικοποιήσει τον τοκετό. Μ’ αυτή την έννοια, το βιβλίο έχει συναντηθεί με τις εμπειρίες των γυναικών σε πολλές διαφορετικές χώρες.

Πιστεύω όμως ότι είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η μητρότητα δεν υφίσταται διακρίσεις μόνο όσον αφορά το φύλο, αλλά και τη φυλή, την κοινωνική τάξη, τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου. Υπάρχουν γυναίκες που έχουν υποστεί μεγαλύτερη βία από άλλες στην κυοφορία λόγω της τάξης και της φυλής στην οποία ανήκουν.

Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό να διεκδικήσουμε τα δικαιώματα των μαμάδων: έτσι ώστε όλες οι γυναίκες να έχουμε μία μητρική εμπειρία στην οποία να μην υπάρχει κακοποίηση και βία.

Όσο προχωράει το βιβλίο, φαίνεται όλο και πιο καθαρά ότι το βασικότερο εργαλείο ελέγχου της μητρότητας είναι η Ιατρική. Το ιατρικό κατεστημένο πρέπει να θεωρείται εξ ορισμού εχθρός;

Οι επαγγελματίες της υγείας θα έπρεπε να είναι σύμμαχοί μας στην πάλη ενάντια στη μαιευτική βία και την υπεριατρικοποίηση του τοκετού. Πολλές φορές όταν μιλάμε για μαιευτική βία νιώθουν ότι τους κάνουμε επίθεση, ότι τους αμφισβητούμε.

Με τον ίδιο τρόπο όμως που λέμε ότι στον αγώνα κατά του σεξισμού είναι σημαντικό να έχουμε και άνδρες που είναι μαζί μας και αμφισβητούν την πατριαρχία, έτσι και στον αγώνα κατά της μαιευτικής βίας χρειαζόμαστε επίσης συμμαχίες με τους επαγγελματίες υγείας. Και στην πραγματικότητα υπάρχουν στη γυναικολογία και τη μαιευτική άτομα που αμφισβητούν αυτές τις πρακτικές.

Άλλωστε, η μαιευτική βία αφορά το πώς σε περιθάλπουν στον τοκετό και πώς σε φροντίζουν. Κι όπως το καπιταλιστικό-πατριαρχικό σύστημα επηρεάζει πολλούς τομείς της ζωής μας, έτσι επηρεάζει και το πώς αντιμετωπίζεται ο τοκετός.

Φωτογραφίες: Jimena Peck
Θερμές ευχαριστίες στην Κατερίνα Μποσινάκη για τη διερμηνεία στη συνέντευξη.