Η αγωνία του Ζερικό πίσω από τη «Σχεδία της Μέδουσας»

«Ένα φιλελεύθερο άρθρο εξυμνούσε, σ’ ένα τέτοιο έργο, έναν αληθινά πατριωτικό χρωστήρα, μια πινελλιά εθνική. Το ίδιο έργο, για τους εξτρεμιστές, δεν θάναι παρά μια επαναστατική σύνθεση, όπου κυριαρχεί μια γενική αίσθηση εξέγερσης. Γι’ αυτούς οι μορφές όλες θάχουν μιαν έκφραση μίσους για την κυβέρνηση. Τέλος, κατηγορήθηκα από κάποια Λευκή Σημαία (σ.σ.: συντηρητική, φιλοβασιλική εφημερίδα) ότι συκοφάντησα, με το μορφασμό ενός προσώπου, ολόκληρο το υπουργείο Ναυτιλίας. Οι κακομοίρηδες που γράφουν τέτοιες ανοησίες μάλλον δεν έχουν μείνει νηστικοί για δεκατέσσερεις μέρες… Θα ξέραν τότε πως ούτ’ η ποίηση ούτ’ η ζωγραφική μπορούν να αποδώσουν τόσο φρικιαστικά όλη την αγωνία στην οποία βυθίστηκαν οι άνθρωποι της σχεδίας». Είναι ο Τεοντόρ Ζερικό (1791 – 1824) σε πρώτο πρόσωπο και περιγράφει στον φίλο του De Musigny, την υποδοχή του περίφημου πίνακά του «Η σχεδία της Μέδουσας», η οποία εκτίθεται σήμερα στο Λούβρο.

Η επιστολή αποθησαυρίζεται στο ομότιτλο τομίδιο που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τον «Gutenberg», σε εισαγωγή, μετάφραση και κατατοπιστικά σχόλια των Σταύρου Βελούδου και Γιάννη Μπαρτσώκα (φιλολογική επιμέλεια του Στάντη Ρ. Αποστολίδη). Με τον τρόπο της η έκδοση συνιστά μία σύντομη «βιογράφηση» αυτού του σπουδαίου πίνακα, που έμελλε να επισκιάσει οποιαδήποτε άλλη εικονογράφηση για τα σύγχρονα ναυάγια της μετανάστευσης και το «ναυάγιο» της ευρωπαϊκής πολιτικής. Στο βιβλίο περιλαμβάνονται ακόμη οι «Σκέψεις για την τέχνη» του ίδιου του Ζερικό («πάντα πίστευα πως θεμέλιο απαραίτητο για όλα τα επαγγέλματα είναι η καλή εκπαίδευση -μονάχα αυτή εξασφαλίζει αληθινή διάκριση…»), το κείμενο του Charles Clement, βιογράφου του Ζερικό, για τη δημιουργία του πίνακα, η «Προσωπογραφία» του Ζιλ Μισελέ και, στο παράρτημα, η πρωτογενής μαρτυρία του γιατρού Σαβινί που επέζησε του ναυαγίου το 1816.

Ως γνωστόν, όλα ξεκίνησαν τον Μάιο εκείνης της χρονιάς, όταν η γαλλική κυβέρνηση, μετά την επαναφορά του Λουδοβίκου ΙΗ’, αποφάσισε να στείλει έναν στολίσκο στον λιμένα του Πορ Λουί της Σενεγάλης για να αναλάβει τη διακυβέρνηση στην ως τότε αγγλική αποικία. Η  Μέδουσα ήταν ένα από τα τέσσερα σκάφη, αλλά σε μια προσπάθεια να υπερφαλαγγίσει χρονικά τα άλλα τρία παρασύρθηκε από τα ρεύματα και βρέθηκε εκτός πορείας, κοντά στη Μαυριτανία της δυτικής Αφρικής, όπου προσάραξε σε μία σύρτι. Ως συνέπεια, αποφασίστηκε η κατασκευή μιας σχεδίας, η οποία θα προσδενόταν στις λέμβους προκειμένου να ρυμουλκηθεί από αυτές ως την ακτή. Σε αυτήν επιβιβάστηκαν 147 άτομα, αλλά όταν έπεσε στο νερό όλα τα σχοινιά πρόσδεσης κόπηκαν μυστηριωδώς. Οι επιβαίνοντες, με ελάχιστα τρόφιμα και νερό, κανένα μέσο πλοήγησης και ασφυκτικά στριμωγμένοι, παρασύρθηκαν από τα κύματα κατά τη διάρκεια καταιγίδων, άλλοι πέθαναν κατά τη διάρκεια βίαιης εξέγερσης, ενώ από την τρίτη ημέρα άρχισαν να παρατηρούνται φαινόμενα κανιβαλισμού. Τελικά περισυνελέγησαν ζωντανοί μόνο 10.

Όπως γράφει ο Clement για τη δημιουργία του πίνακα, «ο Ζερικό αφιέρωσε την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1818 να μαζεύει πληροφορίες και να συμπληρώνει τις μελέτες του». Συγκέντρωσε έτσι ένα αρχείο γεμάτο αυθεντικές πηγές και κάθε είδους έγγραφα. Συνδέθηκε με τους επιζήσαντες Κορεάρ και Σοβινί και εκπόνησε πολλά σχέδια του πίνακα, βασισμένος στις μαρτυρίες τους. Η «Σχεδία» παρουσιάστηκε στο Σαλόν του Παρισιού το 1819 προκαλώντας μεικτές αντιδράσεις από κριτικούς και πολιτικούς, οι οποίοι έκαναν τις προβολές που τους συνέφεραν. Ο Ζιλ Μισελέ, πάντως, από τους βασικούς υποστηρικτές του έργου, σημείωνε για τον Ζερικό: «Είναι μόνος, ταξιδεύει μόνος, πλώρη βάζει για το μέλλον…. Τη Γαλλία την ίδια, την κοινωνία μας ολάκερη φόρτωσε πάνω στη σχεδία της Μέδουσας… Μια εικόνα τόσο φριχτή, τόσο αληθινή -κ΄ η κοινωνία αρνήθηκε να αναγνωρίσει σ’ αυτήν τον εαυτό της. Πισωπατούσαμε βλέποντας τον τρομακτικό εκείνο πίνακα, τον προσπερνούσαμε, προσπαθούσαμε να μην τον δούμε, να μην τον καταλάβουμε». Ο πίνακας κέρδισε μεν χρυσό μετάλλιο, αλλά όχι την ύψιστη διάκριση του Σαλόν. Ο Ζερικό δεν βρήκε αγοραστή και εξέθεσε τον πίνακα την επόμενη χρονιά στο Λονδίνο («Egyptian Hall»), όπου η υποδοχή ήταν θερμότερη. Τελικά αγοράστηκε από μια ομάδα Γάλλων ευγενών, οι οποίοι σχεδίαζαν να τον τεμαχίσουν και να πωλήσουν κάθε τμήμα του χωριστά. Σύμφωνα με το επικρατέστερο σενάριο, επενέβη η γαλλική κυβέρνηση, η οποία αγόρασε ξανά το έργο μεταφέροντάς το στο Μουσείο του Λούβρου.

Η εισαγωγή του τομιδίου «ανοίγει» για τον αναγνώστη την εποχή και την τέχνη του Ζερικό -το πρώτο μισό του 19ου αιώνα-, όπου επικρατούν η πίστη στην πρόοδο, η απελευθέρωση από τις προκαταλήψεις και η ριζική κριτική με όπλο τη λογική. Απέναντι στον νεοκλασικισμό οι προοδευτικές ιδέες αρχίζουν την αμφισβήτηση, για να γεννηθεί αργότερα ο ρομαντισμός. Κυριαρχεί η πίστη στην ατομική ευαισθησία, η οποία -αυτή και μόνο αυτή- μπορούσε να υπαγορεύσει τους κανόνες στην τέχνη και όχι οι σχολές ή τα δόγματα. «Μια νεότερη γενιά καλλιτεχνών, με προεξάρχοντες τους Ζερικό και Ντελακρουά, χωρίς ν΄αποκηρύξει τη νεοκλασσικιστική της παιδεία, θα προτείνει ένα επαναστατικό εικαστικό “λεξιλόγιο”, ώστε να εκφράσει τον πλούσιο κόσμο των συναισθημάτων του καινοφανούς υποκειμένου: των αστών».

Βάση και εποικοδόμημα

Από τις σημειώσεις του ίδιου του Ζερικό, πάλι, για την τέχνη, αξίζει να επισημάνουμε μια παρατήρηση που τον συνδέει προδρομικά με το «Κεφάλαιο» του Μαρξ. «Θα τολμήσω ν’ αποδώσω σε μιαν εντελώς άλλη αιτία την εκπληκτική αίγλη με την οποία έλαμψαν διαδοχικά οι διαφορετικές χώρες. Η Βενετία, δημοκρατία πλούσια και ισχυρή, γνώρισε άνθηση στις Τέχνες· η Ολλανδία, κυρίαρχη των θαλασσών, έδωσε επίσης κατά την εποχή του μεγαλείου της αριστουργήματα κάθε είδους. Μα κάποτε ο πλούτος και το μεγαλείο χάθηκαν -μαζί και το ταλέντο».  Όπως σημειώνουν οι μεταφραστές: «Προκαλεί εντύπωση ο… άμεσος συσχετισμός υλικής βάσης και καλλιτεχνικού εποικοδομήματος στον οποίο προβαίνει ο νεαρός ζωγράφος δείχνοντας ότι είχε αντιληφθεί τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτιζε η οικονομική ανάπτυξη (ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων κοινωικοπολιτικών συνθηκών), τόσο στην καλλιέργεια του ταλέντου όσο και στην ίδια την καλλιτεχνική παραγωγή».