Οι «Ύμνοι στη νύχτα» του Νοβάλις: ο κόσμος σαν ποίημα

Ο Τσαρλς Λαρμόρ γράφει στη «Ρομαντική κληρονομιά» (εκδ. Πόλις, μτφ. Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, 1998) ότι είναι πολύ δύσκολος ένας ορισμός για να συλληφθεί η ουσία του ρομαντισμού. Από την άλλη, βέβαια, «πάρα πολλά πράγματα μέσα στην πολιτισμική μας κληρονομιά και στους τρόπους με τους οποίους κατανοούμε είναι συνδεδεμένα με τον καθορισμό αυτού που αποκαλούμε “ρομαντικό” και με όλα όσα η στάση μας απέναντί του μπορεί να σημαίνει». Γνωρίζουμε, πάντως, τους κυριότερους εκπροσώπους του κινήματος, στα κείμενα των οποίων οφείλει κανείς να ανατρέχει αν θέλει να δει το κίνημα –τέλη 18^ου αιώνα, αρχές 19^ου– εν τη γενέσει του. Εδώ, λοιπόν, οι «Ύμνοι στη νύχτα» και ο Νοβάλις (1772 – 1801, Σαξονία) έχουν την τιμητική τους και αυτό θυμίζει μία νέα μετάφραση –του Γρηγόρη Βαλατσού- από τις εκδόσεις «Στέγη».

Εκτός από την έκδοση των έξι ύμνων, που κυκλοφόρησαν το 1800 στο περιοδικό «Athenaeum» στο Βερολίνο, περιλαμβάνεται και το χειρόγραφο του 1799, μεταφρασμένο για πρώτη φορά στα ελληνικά, όπως επισημαίνεται στο εκδοτικό εισαγωγικό σημείωμα. Το έργο ξεκινάει ως κατ’ επίφαση δοξολόγηση του φωτός: «Ποιος ζωντανός, προικισμένος με αισθήσεις, δεν αγαπάει…το ολόχαρο φως –με τα χρώματά του, τις ακτίνες και τα κύματά του…Σαν της ζωής την εσώτατη ψυχή ανασαίνει το φως ο γιγάντιος κόσμος των αεικίνητων αστεριών, και κολυμπάει χορεύοντας στη γαλάζια του πλημμύρα». Γρήγορα, όμως, ο ποιητής αφοσιώνεται στο εκστατικό σκοτάδι: «Κάτω στρέφομαι στην ιερή, ανείπωτη, γεμάτη μυστικά νύχτα. Πέρα μακριά βρίσκεται ο κόσμος –σε μια βαθιά κρύπτη βυθισμένος- έρημη και μοναχική είναι η θέση του. Στα στήθη φυσάει βαθιά μελαγχολία». Ο Νοβάλις θρηνεί τη νεκρή αγαπημένη («στα μάτια της αναπαυόταν η αιωνιότητα») και αισθάνεται δέος μπροστά στο σύμβολο του Εσταυρωμένου («άκαυστος ορθώνεται ο σταυρός – σημαία νίκης του γένους μας»).

Οι «Ύμνοι» είναι μια συμπύκνωση του αιτήματος των Ρομαντικών για μια ποίηση μέσα από την οποία ξεχειλίζουν τα πρωτόγνωρα –και πρωτόγονα- αισθήματα. Η καλλιτεχνική έκφραση δεν είναι απλώς μια κατάφαση προς το εγώ^.  γίνεται το εγώ. Το καλλιτεχνικό/ λογοτεχνικό έργο θεωρείται έκφραση του καθαρού πνεύματος, όπως επισημαίνει ο M.X. Έιμπραμς στην κομβική ανάλυσή του για τον ρομαντισμό «Ο καθρέφτης και το φως» (εκδ. Κριτική, μτφ. Άρης Μπερλής, 2001, 2015). Ο ίδιος θυμίζει τις σκέψεις του Νοβάλις για όσα ήθελε να πετύχει ως γνήσιο τέκνο του Κύκλου της Ιένας: «Σε όλη την αυθεντική τέχνη μια ιδέα, ένα πνεύμα παίρνει μορφή, δημιουργείται από μέσα προς τα έξω…Η ποίηση είναι η αναπαράσταση του πνεύματος, του έσω κόσμου στην ολότητά του. Ακόμη και τα μέσα που χρησιμοποιεί, οι λέξεις, το δείχνουν αυτό, διότι αποτελούν την εξωτερική αποκάλυψη αυτής της ενδοχώρας». Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι ειδικά στη Γερμανία οι πρώιμοι ρομαντικοί αναφέρονται συχνά στη μουσική σαν να είναι η ίδια η ουσία του πνεύματος, χωρίς να χρειάζεται καμιά απόπειρα από τον καλλιτέχνη να «μιμηθεί» τη φύση. Ο μουσικός βγάζει από μέσα του την ουσία της τέχνης. Το ίδιο και ο ποιητής, φυσικά. Ο Νοβάλις περιγράφει στους «Ύμνους» τον βάρδο που ξεκινά από την αρχαία Ελλάδα, φτάνει στην Παλαιστίνη και από εκεί στην Ινδία: «Η καρδιά του από γλυκιά αγάπη μεθυσμένη^.  την άδειασε με πύρινα τραγούδια κάτω από αυτόν τον απαλό ουρανό, έτσι που χιλιάδες καρδιές υποκλίνονταν σε εκείνον».

Ο ρομαντικός καλλιτέχνης βλέπει τον κόσμο σαν ποίημα. Με τα λόγια του Νοβάλις τα οποία θυμίζει ο Λαρμόρ στη δική του ανάλυση: «Ο κόσμος πρέπει να ρομαντικοποιηθεί… Στον βαθμό που αποδίδω στο κοινότοπο ένα υψηλότερο νόημα, στο καθημερινό μια μυστηριώδη εμφάνιση, στο οικείο την αξιοπρέπεια του μη οικείου, και στο πεπερασμένο τον αέρα του απείρου, τον ρομαντικοποιώ».  Το ζήτημα, καταλήγει ο Λαρμόρ, «είναι ότι όλοι μας ποιητικοποιούμε ήδη την πραγματικότητα…η ιδέα που έχουμε για την πραγματικότητα και τις αξιώσεις που αυτή προβάλλει πάνω μας, είναι αδιαχώριστη από τη δημιουργική φαντασία». Με τους «Ύμνους στη νύχτα» η ρομαντική φαντασία δεν στοχεύει στο να υπερβεί τον επίγειο κόσμο, αλλά μάλλον να σχηματίσει την ίδια την αίσθηση της πραγματικότητας. Αλλού, λέει ο Νοβάλις, μπορούμε να νιώσουμε σαν στο σπίτι μας: στους κόσμους που ανοίγει το άπειρο. Αλλά επειδή καθημερινά βεβαιώνουμε ότι στη γη ανήκουμε, όσο και αν κρατιόμαστε μακριά, ο μόνος τρόπος για να εκφραστεί αυτή η εκκρεμότητα είναι η ειρωνεία.

Σημείωση: οφείλουμε να θυμίσουμε πάντως και την προγενέστερη μετάφραση των «Ύμνων στη νύχτα» από τον Κώστα Κουτσουρέλη για την «Περισπωμένη», η οποία το 2011 παρέδωσε μία δίγλωσση έκδοση με εισαγωγή του μεταφραστή και επίμετρο του Λούντβιχ Τικ, συγχρόνου του Νοβάλις, ρομαντικού ποιητή που τον γνώρισε.