Ρωμαίοι Αυτοκράτορες: Μήπως ο Νέρων δεν ήταν τόσο σαδιστής όσο νομίζουμε;

Ο Νέρωνας τραγουδούσε ενώ η Ρώμη καιγόταν. Ο Ηλιογάβαλος παρέθετε δείπνα «βομβαρδίζοντας» τους συνδαιτημόνες του με άνθη, με αποτέλεσμα ορισμένοι να πεθάνουν από ασφυξία, κάτω από πολλά στρώματα λουλουδιών. Ο Κόμμοδος σκότωσε με ακόντια 100 αρκούδες μέσα στο Κολοσσαίο. Για τις συναρπαστικές λεπτομέρειες της ρωμαϊκής Ιστορίας ισχύει ό,τι και για μια σύγχρονη δημοσιογραφική αφήγηση: αξίζει να τις θυσιάσει κανείς χάριν της αλήθειας; Και από την άλλη: αποδίδουν όλες αυτές οι λεπτομέρειες –ή τα ανεκδοτολογικά στοιχεία- την πραγματική ζωή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων; Ή αναπόφευκτα οι πιο γλαφυρές ψηφίδες κερδίζουν τις εντυπώσεις, αυτή τη φορά εις βάρος της ιστορικής αλήθειας; Η απάντηση της Μέρι Μπιρντ, καθηγήτριας Κλασικών Σπουδών στο Κολέγιο Νιούχαμ του Κέιμπριτζ, είναι ξεκάθαρη: ναι. Παρέχει μάλιστα τα απαραίτητα τεκμήρια στο βιβλίο της «Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες – οι ηγεμόνες του αρχαίου ρωμαϊκού κόσμου», που κυκλοφορεί αυτή την εβδομάδα από τις εκδόσεις Ψυχογιός (μετάφραση Ανδρέας Παππάς). Γενικότερα, όπως γράφει, οι υπερβολές που συνοδεύουν τα βιογραφικά προφίλ «είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς οι Ρωμαίοι φαντάζονταν τον αυτοκράτορά τους στη χειρότερη εκδοχή του αξιώματός του, συχνά μεγεθύνοντας κάποια αρνητικά χαρακτηριστικά του».

Αξιοποιώντας τον όγκο των διαθέσιμων πληροφοριών –οι οποίες εκτείνονται από γραπτά ή λαξεμένα κείμενα έως αναπαραστάσεις, νομίσματα και μικρές μήτρες για…μπισκότα με τη μορφή του αυτοκράτορα- η Μπιρντ περνάει στο δεύτερο επίπεδο αφήγησης: την εκλαΐκευση. Όχι εκείνη που προορίζεται να εντυπωσιάσει τους αναγνώστες, αλλά που προσφέρεται ύστερα από το φιλτράρισμα των ντοκουμέντων και την απαξίωση των μυθευμάτων. Ίσως μάλιστα η επωδός που χαρακτηρίζει το ύφος του απολαυστικού σε κάθε περίπτωση βιβλίου είναι ακριβώς αυτή: «Θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί…», «απ’ όσες πληροφορίες διαθέτουμε…», «δεν γνωρίζουμε πολλά…».

Από αυτά που γνωρίζουμε, πάντως, και σίγουρα απ’ όσα γνωρίζει η Μπιρντ (μπεστ σέλερ της οποίας είναι το «SPQR: ιστορία της Αρχαίας Ρώμης» του 2015), ανασυντίθενται με αξιώσεις οι πολλαπλές όψεις στη ζωή των αυτοκρατόρων από το 48 π.Χ και τον Ιούλιο Καίσαρα έως το 235 μ.Χ και τον Αλέξανδρο Σεβήρο, ξάδερφο και υιοθετημένο γιο του Ηλιογάβαλου (παρεμπιπτόντως, συριακής καταγωγής, γεγονός που δείχνει και την αντίληψη για τα όρια της ρωμαϊκής «ιθαγένειας»). Στο χρονικό αυτό δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία τα πλήρη βιογραφικά των ηγεμόνων και η Μπιρντ πολύ εύστοχα αποφεύγει την παράθεση αντίστοιχων στοιχείων. Την ενδιαφέρει κυρίως ο τρόπος με τον οποίο εφάρμοσαν την «ενός ανδρός αρχή» στο πλαίσιο της Ρωμαϊκής πολιτείας (Res publica), ενός μάλλον ολιγαρχικού συστήματος με τη Σύγκλητο ως ισχυρότερο πολιτικό όργανο και την πραγματική εξουσία στα χέρια των πλουσίων. «Ίσως το πιο σωστό θα ήταν να χαρακτηρίζεται καθεστώς ισορροπιών μεταξύ διάφορων πόλων εξουσίας παρά δημοκρατία με την έννοια της άσκησης της εξουσίας από τον λαό. Επιπροσθέτως, με εξαίρεση τους συγκλητικούς που ήταν ισόβιοι, σε όλα τα άλλα πολιτικά αξιώματα η θητεία ήταν ενιαύσια και, επιπλέον, οι κάτοχοί τους ήταν δύο (δύο ύπατοι, δύο δήμαρχοι κτλ.)».

«Εισερχόμενα» για ανάγνωση

Μέσα σ’ αυτή την επικράτεια, η γραφειοκρατική διάσταση της αυτοκρατορικής εξουσίας είναι έντονη. Ο Βεσπασιανός, για παράδειγμα, ξυπνούσε πριν καν χαράξει και διάβαζε τις επιστολές και τις ημερήσιες αναφορές (κάτι σαν τα σημερινά εισερχόμενα email, σαν να λέμε). Αντιθέτως, ο έλεγχος των επαρχιών από την κεντρική εξουσία έμοιαζε μάλλον περιορισμένος και χαλαρός, ειδικά αν υπολογίσουμε τον χρόνο που χρειαζόταν για να φτάσει μία εντολή από τη Ρώμη ως την περιφέρεια. «Η εδαφική επέκταση υπέσκαπτε σταδιακά τις παραδοσιακές δομές και ισορροπίες ως προς την άσκηση της εξουσίας, ανοίγοντας εκ των πραγμάτων τον δρόμο στους “ισχυρούς άνδρες”. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το imperium, η αυτοκρατορία με την ευρύτερη έννοια του όρου, ήταν αυτό που οδήγησε στον θεσμό του αυτοκράτορα (imperator). Η μονοπρόσωπη άσκηση της εξουσίας δεν ήταν τόσο επιλογή των αυτοκρατόρων, όσο απόρροια των νέων αναγκών που γεννούσε η εντυπωσιακή εδαφική επέκταση». Και ανάγκες σήμαινε στρατός. Εκείνος που για πρώτη φορά δημιουργεί ό,τι σήμερα θα ονομάζαμε τακτικό στρατό είναι ο Οκταβιανός Αύγουστος. Με συγκεκριμένη αμοιβή, δηλαδή, και ορισμένη διάρκεια θητείας για τους λεγεωνάριους, για τους οποίους προβλεπόταν και συνταξιοδότηση όταν αφυπηρετούσαν.

Υπήρξαν τελικά καλοί και κακοί αυτοκράτορες; Σαδιστικά τέρατα και αγαθοποιοί ηγεμόνες; Η Ιστορία απεχθάνεται τον μανιχαϊσμό και η συγγραφέας φροντίζει να θυμίσει μία παράμετρο με γενική ισχύ σε όλη αυτή την ανάγνωση: «Στην περίπτωση αρκετών αυτοκρατόρων, όποια κι αν ήταν η στάση τους απέναντι στο περιβάλλον τους, στην ελίτ και στα λαϊκά στρώματα, η θετική ή αρνητική υστεροφημία τους επηρεαζόταν σαφώς από τους διαδόχους… Για παράδειγμα, το ότι επί χρόνια μετά τον θάνατο του Νέρωνος πολίτες επισκέπτονταν κάθε χρόνο τον τάφο του και τον στόλιζαν με άνθη δείχνει πως, προφανώς, κάθε άλλο παρά “τέρας” τον θεωρούσαν» (παρεμπιπτόντως, στην επαρχία της Ελλάδας, την Αχαΐα, θα πρέπει να ήταν από τους πλέον αγαπητούς, καθώς της χάρισε την ελευθερία και την απάλλαξε από τους φόρους το 66 – 67).

Μπορούμε επίσης να υποθέσουμε βάσιμα, σημειώνει η Μπιρντ, ότι η υπερβολική χλιδή στην καθημερινότητα και τον τρόπο ζωής των ηγεμόνων ανήκουν επίσης στη σφαίρα της φαντασίας. Παράδειγμα, το μενού στα κατά τ’ άλλα λουκούλλεια γεύματα που φαντάζονται πολλοί: «Κατά κανόνα, στα μαγειρεία των ανακτόρων ετοιμάζονταν πολύ πιο απλά “πιάτα” (σ.σ.: σε σύγκριση με τα εξωτικά που μόλις έχει περιγράψει). Άλλωστε, οι κουζίνες στα αυτοκρατορικά ενδιαιτήματα ήταν μάλλον περιορισμένης έκτασης χώροι, σαφώς μικρότεροι, απ’ ό,τι οι κουζίνες του Τοπ Καπί στην Κωνσταντινούπολη… Δεν αμφισβητώ ότι σε κάποιες περιστάσεις μαγειρεύονταν και σερβίρονταν –με θεατρικό τρόπο, μάλιστα- εντυπωσιακά εδέσματα, προορισμένα εκτός των άλλων να εντυπωσιάσουν τους καλεσμένους.. Όμως, αφού ολοκληρωνόταν η εντυπωσιακή “είσοδος” ενός τέτοιου εδέσματος, σε τεράστιο κατά κανόνα δίσκο, το ζώο τεμαχιζόταν και οι καλεσμένοι έπαιρναν ο καθένας το κομμάτι του».

Κρίσιμος παράγοντας για την άσκηση της εξουσίας ήταν φυσικά η «αυλή», συνδεδεμένη συνήθως ως έννοια με συνωμοσίες και ίντριγκες. Κι όμως, οι αιτίες ήταν πιο πρκατικές απ’ όσο φανταζόμαστε. Κανένας ηγεμόνας δεν κυβερνούσε μόνος του, επισημαίνει η Μπιρντ. Όλοι οι ισχυροί είχαν ανάγκη από φίλους και συνεργάτες, διάμεσους με τους «πιο κάτω», οι οποίοι λειτουργούσαν τελικά σαν φίλτρα της εξουσίας ή ακόμα και ασπίδα προστασίας της. Αντιστοίχως, τα φαινόμενα αυθαιρεσιών οφείλονταν στην απόλυτη εξουσία του αυτοκράτορα. «Απόρροια ήταν η προσπάθεια πολλών να κερδίσουν την εύνοιά του, εξού και τα ουκ ολίγα δείγματα δουλοπρέπειας αλλά και διαφθοράς. Πίσω από τη δυσαρέσκεια για αυτού του είδους τις συμπεριφορές προκειμένου να κερδηθεί η εύνοια του αυτοκράτορα, υπήρχε –σε λιγότερο ή περισσότερο λανθάνουσα, έστω, μορφή- η αίσθηση ότι οι παλαιές αξίες της ρωμαϊκής κοινωνικής και πολιτικής ζωής είχαν πάψει να ισχύουν, είχαν “ανατραπεί” κατά κάποιον τρόπο».

Η Mary Beard

Έρωτας, θέαμα, προπαγάνδα

Τι άλλο μπορεί να κρύβει παγίδες σ’ αυτή την πινακοθήκη των παραδοξοτήτων που είναι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες; Σίγουρα η σεξουαλική ζωή που τους αποδίδεται. Ο Αντίνοος, εραστής του Αδριανού, πνίγεται έφηβος στον Νείλο και ο τελευταίος τον ανακηρύσσει ισόθεο κατακλύζοντας την αυτοκρατορία με αγάλματα του εραστή –και του ίδιου. Η Πανθέα, ερωμένη του Λεύκιου Βήρου, συγκρίνεται με την Αφροδίτη της Κνίδου, άγαλμα του Πραξιτέλους.  Για τον Αύγουστο, από την άλλη, λεγόταν ότι τον προμήθευε με νεαρές κοπέλες η ίδια του η σύζυγος, Λιβία. Και πάλι η Μπιρντ συνιστά ψυχραιμία. «Η σεξουαλική ζωή των ηγεμόνων… συχνά, παρά τις φήμες και παρά τα όσα λέγονταν και γράφονταν, ήταν απλώς αδιάφορη, συμβατική, ακόμα και βαρετή. Κι όμως, ήδη από την αρχαιότητα κυκλοφορούσαν κάθε είδους πικάντικες ιστορίες για τις σεξουαλικές επιδόσεις, προτιμήσεις και παρασπονδίες των ηγεμόνων και των συζύγων τους. Ενίοτε, πάντως, αυτές οι ιστορίες ήταν απόρροια γενικότερης δυσαρέσκειας και ενόχλησης για τον βίο και την πολιτεία ενός μονάρχη. Συχνά, επίσης, επρόκειτο απλώς για κουτσομπολιά, σαν αυτά που ακούγονται σήμερα για τη σεξουαλική αλλά και τη γενικότερη ζωή των διασημοτήτων, με τα όρια ανάμεσα στο τι είναι αποδεκτό και τι όχι να γίνονται ενίοτε δυσδιάκριτα».

Εξίσου δυσδιάκριτα ήταν τα όρια ανάμεσα στο θέαμα που πρόσφεραν οι ηγεμόνες στον λαό ως επιβεβαίωση της ρωμαϊκής ισχύος και στον σαδισμό που τους αποδιδόταν με περισσή ευκολία. Ο Νέρων, για παράδειγμα, αποδεικνύεται από τους λιγότερο ενθουσιώδεις θεατές στα αμφιθέατρα. Οι ιπποδρομίες και οι αρματοδρομίες, εξάλλου, το μόνο που προκαλούσαν στον Τραϊανό ήταν απέχθεια. Θολή επίσης είναι και η εικόνα που θέλει τους αυτοκράτορες «κοντά» στους καθημερινούς υπηκόους, πολλοί από τους οποίους μπορούσαν να τους μιλήσουν και να ζητήσουν χάρες. Από την «Historia Augusta», για παράδειγμα, μαθαίνουμε ότι ο Αδριανός σύχναζε στα δημόσια λουτρά και συμπεριφερόταν σαν απλός πολίτης. «Όλες αυτές οι ιστορίες και οι αφηγήσεις στόχο είχαν κυρίως να δείξουν πόσο προσιτός ήταν ο αυτοκράτορας. Όμως, άλλο η προπαγάνδα και οι “δημόσιες σχέσεις” και άλλο η πραγματικότητα. Πόσοι, άραγε, από τους εξήντα εκατομμύρια κατοίκους… είχαν την ευκαιρία να συναντήσουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους τον αυτοκράτορα; Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι ο Αδριανός επισκεπτόταν “συχνά” τα δημόσια λουτρά, πόσο συχνά μπορούσε να είναι αυτό το… “συχνά”; Προφανώς, επρόκειτο για επισκέψεις καλά μελετημένες».

Οι ιστορίες περίπου 30 αυτοκρατόρων στην τεράστια γεωγραφική επικράτεια όπου εκτεινόταν το ρωμαϊκό imperium συνιστούν ένα ολισθηρό πεδίο ανάμεσα στην πραγματικότητα και τους θρύλους, την αυτοεικόνα και την προπαγάνδα, τα τεκμήρια και τις «επιστρωματώσεις» των διαδόχων. Με τα λόγια της ίδιας της Μέρι Μπιρντ: «Υπήρχε μια διαρκής εναλλαγή μεταξύ πραγματικού και εικονικού στοιχείου, ένα συνεχές “παιχνίδι” στο οποίο ήταν δύσκολο να αντιληφθεί κάποιος τι ήταν πραγματικότητα και τι προσομοίωση. Η ζωή του αυτοκράτορα ήταν ένα συνεχές θέατρο, με τη διεφθαρμένη του αυταρχικότητα να αντανακλάται σε κάθε είδους παραμορφωτικούς καθρέφτες».