Το Δώρο

Το δώρο στην σύγχρονη  κοινωνία είναι συνυφασμένο με την γιορτή. Ανταλλάσουμε δώρα συλλογικά και μαζικά κατεξοχήν στην αλλαγή του χρόνου αλλά όχι μόνον.  Στις ονομαστικές γιορτές, στα γενέθλια, στους γάμους, σε επετειακές περιστάσεις  με εθιμικο τρόπο και σε ένα πλαίσιο αμοιβαιότητας μακράς διάρκειας, στο οποίο οι εθιμικές προσφορές επικυρώνουν και ανανεώνουν κοινωνικούς δεσμούς κάθε είδους, αποτυπώνοντας με εναργή τρόπο και όψεις της κοινωνικής μορφολογίας, των κοινωνικών δομών.

Όλα αυτά τα » κυκλώματα» αμοιβαιότητας δεν συγκροτούνται «εική και ως έτυχε» αλλά  με βάση ηθικού τύπου σχέσεις, δηλαδή συγγένειας, φιλίας ή ακόμα  και άλλης μορφής σχέσεις, όπως οι πελατειακές, που κι αυτές επισφραγίζονται κατά κανόνα με έναν ηθικού τύπου δεσμό , π,χ. κουμπαριά.

«Το δώρο θέλει αντίδωρο κι εκείνο πάλι δώρο», λέει η παροιμία, εκφράζοντας την αμοιβαιότητα αλλά και τον ηθικά δεσμευτικό χαρακτήρα του δώρου. Ενώ φαίνεται και είναι προαιρετικό και αυθόρμητο, στην ουσία συνιστά ηθική δέσμευση και υποχρέωση μακράς διάρκειας,  όσο δηλαδή διαρκεί και η σχέση.  Η διακοπή του κύκλου των δώρων και αντίδωρων σημαίνει συμβολικά αλλά και πραγματικά την λύση μιας σχέσης.
Για να κατανοήσουμε τον ανθρωπολογικό πυρήνα , αρκεί να δούμε την δομή και την λειτουργία αυτών των σχέσεων  αμοιβαιότητας στις λεγόμενες » αρχαϊκές» ή και «παραδοσιακές» κοινωνίες.

Σε αυτές, αυτό που σε μας είναι ένα έθιμο μάλλον περιθωριακό και » γραφικό» με περισσότερο συμβολικό περιεχόμενο, ήταν «ολικό φαινόμενο», όπως  το ονόμασε ο Γάλλος εθνολόγος Μαρσέλ Μως, ο πρώτος μελετητής του. Αυτό σημαίνει ότι ήταν ένα πολυδιάστατο σύστημα ανταλλαγών με θεμελιώδη οικονομική αλλά και θρησκευτική, κοινωνική κλπ. λειτουργία. Ηταν η βάση των σχέσεων παραγωγής και ανταλλαγής προϊόντων και υπηρεσιών, η βάση του καταμερισμού της εργασίας.

Στις πλέον αρχαϊκές κοινωνίες μάλιστα τα κοινωνικά συστήματα βασίζονταν σε συστήματα ανταλλαγών, αντικειμένων, υπηρεσιών ακόμα και γυναικών, που συγκροτούσαν και αυτό που σήμερα εμείς ονομάζουμε «οικονομία»,  η οποία ήταν ενσωματωμένη σε τέτοιες σχέσεις, που διέπονταν βασικά από την εγγενή ηθική της συγγένειες και καθορίζονταν από τις δομές της.

Αυτή η πραγματικότητα, που μέσω της μελέτης της μας έδωσε και τον κλάδο της Οικονομικής Ανθρωπολογίας, αποτέλεσε και αποτελεί αφορμή να γίνει μια μεγάλη συζήτηση για την κοινωνική ή ηθική οικονομία. Στην εποχή της κρίσης το Δώρο του Μως επανήλθε στο προσκήνιο ως μια απάντηση στην κυριαρχία των καπιταλιστικών σχέσεων, που διέπονται από την την αυτονόμηση και τον καθοριστικό ρόλο του οικονομικού παράγοντα,  την ηγεμονική λογική της συσσώρευσης κεφαλαίου και του κέρδους, την εκμετάλλευση και την αλλοτρίωση….

Ως προς την αλλοτρίωση, σε ό,τι αφορά την σχέση του παραγωγού με το προϊόν της εργασίας του, εκφράζεται η άποψη πως στις κοινωνίες του δώρου, το δωριζόμενο αντικείμενο φέρνει πάνω του, ενσωματώνει, κάτι από το πνεύμα του παραγωγού, το οποίο επιζητά να επιστρέψει πίσω ως αντίδωρο και με αυτόν τον τρόπο δεσμεύει ηθικά τον αποδέκτη….
Παγανισμός και πρωτογονισμός, θα έλεγε οποιοσδήποτε από εμάς. Μήπως όμως είναι και ένας τρόπος να σκεφτούμε και να πράξουμε κάπως αλλιώς; Να ηθικοποιήσουμε ακόμα και τις οικονομικές μας σχέσεις, να σκεφτούμε την αλληλεγγύη και την συνεργατικότητα, δηλαδή την κοινωνική, ηθική και αλληλέγγυα οικονομία έστω και στις ρωγμές του συστήματος;

Ο Βασίλης Νιτσιάκος είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων