Θεοδωράκη ή Χατζηδάκι;

Ηχογράφησα πρόσφατα μια ραδιοφωνική συνέντευξη με τον Γιώργο Αρχιμανδρίτη του ΒΗΜΑ FM. Ήταν μεγάλη μου χαρά. Αλλά καμιά φορά δυσκολεύομαι να εκφραστώ καλά και καθαρά στα ελληνικά και είχα αγωνία από πριν σχετικά με το αν θα κατάφερα να γίνω κατανοητός. Όπως και να ’χει, η εκπομπή μεταδόθηκε χτες και προχτές και, όσοι την ακούσατε, μπορείτε να κρίνετε αν πέτυχα ή όχι.

Εδώ ενδιαφέρομαι όχι τόσο για τις γλωσσικές και υπαρξιακές μου αμφιβολίες όσο για την ανάλυση ενός στοιχείου της συνέντευξης της ίδιας. Πριν τη συνέντευξη, ο κ. Αρχιμανδρίτης μου ζήτησε να επιλέξω τρία μουσικά κομμάτια, και επέλεξα την 2η παρτίτα για βιολί του Γ.Σ. Μπαχ και δυο ελληνικά τραγούδια. Η ελληνική επιλογή ήταν δύσκολη. Αρχικά σκόπευα να επιλέξω ένα τραγούδι του Θεοδωράκη και ένα άλλο του Χατζηδάκι. Αγαπάω και τους δυο συνθέτες. Αλλά τελικά κατέληξα στο να επιλέξω έργα του Μίκη μόνο. Γιατί; Τι διαπίστωσα στον Θεοδωράκη που θεώρησα μοναδικά και ίσως αποκλειστικά ουσιώδες και απαραίτητο;

Πριν ανακαλύψω τον Θεοδωράκη, η μόνη ελληνική μουσική που ήξερα ήταν μια ηχογράφηση από το “Atrium Musicae de Madrid”: «Η μουσική της αρχαίας Ελλάδος», που συμπεριλαμβάνει ερμηνείες αρχαίων ύμνων, παιάνων και ωδών. Μια καταπληκτική ηχογράφηση, αλλά όχι πολύ σχετική με την σύγχρονη Ελλάδα. Λοιπόν: μια μέρα το καλοκαίρι του 1998, γυρίζοντας στην Αθήνα με δυο Ελληνίδες φίλες από την παραλία του Σχινιά, άκουσα τυχαία στο ραδιόφωνο κομμάτια της «Ρωμιοσύνης» του Θεοδωράκη. Στο πίσω μέρος του τζιπ, γοητεύτηκα αμέσως. Αναπόφευκτα, αρχίσαμε να συζητάμε όχι μόνο για «τον Μίκη» αλλά και για τον Ρίτσο. Έτσι αυτά τα τυχαία αποσπάσματα της πασίγνωστης – μεταξύ των Ελλήνων, τουλάχιστον – μελοποίησης του εξίσου πασίγνωστου ποιήματος έγιναν η μύησή μου στην σύγχρονη ελληνική μουσική και τη στρατευμένη ποίηση.

Μέσω του Ρίτσου και του Θεοδωράκη εξέλιξα το ενδιαφέρον μου για την σύγχρονη ελληνική ιστορία. Συναρπάστηκα από το ότι οι βιογραφίες των δυο ανδρών έδειξαν κάτι προσωπικό αλλά και ουσιαστικό στην ιστορία της ελληνικής Αριστεράς κατά τον 20ο αιώνα: τα ελαττώματά της, τα λάθη της, τις ήττες της, αλλά και τις δημιουργικές της δυνάμεις, την έμπνευσή της, τα ιδανικά της και τα βάσανά της.

Καθώς μάθαινα περισσότερα για τον Μίκη, συνειδητοποιούσα ότι μου άρεσε πολύ κι η “επαναστατική πλευρά” της μουσικολογίας του: η ανακάλυψη των λαϊκών ταλαντούχων (όπως ήταν ο Μπιθικώτσης), η παρουσίαση λαϊκών μορφών και τρόπων μουσικής, και συνεπώς η δημοκρατικοποίηση του γούστου του ελληνικού κοινού. Από τον Θεοδωράκη, ταξίδευσα κι εγώ, μεταφορικά πάντως, στους χασισοτεκέδες της Μικράς Ασίας, όπου τραγουδούσαν και έπαιζαν οι περιβόητοι ρεμπέτες και ρεμπέτισσες. Αλλά εξίσου μέσα από τον Μίκη, ταξίδευσα και στην άλλη κατεύθυνση: στην παράδοση της βυζαντινής ψαλμωδίας. Η μελοποίησή του, του “Άξιον εστί” του Ελύτη με οδήγησε στα βυζαντινά αριστουργήματα, όπως ο Ακάθιστος Ύμνος. Η γνωριμία μου με το έργο του Θεοδωράκη ήταν μύηση στον πλούτο της ελληνικής μουσικής κληρονομιάς.

Αντίθετα, “ανακάλυψα” τον Χατζηδάκι ώς μια λαμπρή αλλά μεταγενέστερη σκέψη. Θαυμάσιο και αξιοθαύμαστο, βεβαίως. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται για την εκπληκτική του συνεργασία με έναν τόσο ταλαντούχο στιχουργό όπως ήταν κι ο Γκάτσος. Ποιός, για παράδειγμα, θα μπορούσε να ξεχάσει την «Επιστροφή» του Χατζηδάκι/Γκάτσου; Ποιός δεν ξέρει το «Χαρτινό το φεγγαράκι»; Παρόλ’αυτά, άν και ξέρω βαθιά μέσα μου πως έχω άδικο, δεν μπορώ να σταματήσω να θεωρώ τον Χατζηδάκι ως το συμπλήρωμα, το αναπόφευκτο συμπλήρωμα, του Θεοδωράκη.

Τέλος πάντων, αισθάνθηκα ότι κάτι από τον Θεοδωράκη είχε μπει στην ψυχή μου όταν βρέθηκα πέρσι σε μια παράσταση του “Ποιός τη ζωή μου….” στο Θέατρο Μπάντμιντον. Αυτή η μουσική δραματοποίηση της ζωής του συνθέτη ήταν μεγάλη επιτυχία, και χάρηκα πολύ που βρέθηκα ανάμεσα τόσους πολλούς Έλληνες που ήξεραν απέξω και αγαπούσαν πάρα πολύ τα τραγούδιά του. Για μένα επρόκειτο για μια αξέχαστη πολιτιστική εμπειρία.

Έτσι, τελικά, επέλεξα το “Μέρα Μαγιού μου μίσεψες” (Θεοδωράκη/Ρίτσου) από τον “Επιτάφιο” και το “Σήμερα βράδιασε νωρίς” (Θεοδωράκη/Γκάτσου) από τα “Θαλασσινά φεγγάρια”. Για μένα είναι σημαντικά. Ελπίζω οι αναγνώστες μου να μου το πουν αν οι επιλογές μου δεν ήταν καλές…

Τζων Κίττμερ