Έρχεται η εποχή της σιωπής; Πώς Ευρώπη και ΗΠΑ υπονομεύουν την ελευθερία του λόγου

Τα τελευταία έτη μία προσπάθεια περιορισμού του ελεύθερου λόγου βρίσκεται σε εξέλιξη τόσο στις ΗΠΑ, όσο και στην Ευρώπη.

Παρότι ο περιορισμός του λέγειν δεν γίνεται πάντοτε με προφανή και βίαιο τρόπο, η κατάσταση υπάρχει και προκαλεί ανησυχία για το πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί στο μέλλον.

Οι ΗΠΑ σε κλοιό φόβου και σιωπής;

Οι ηγέτες των εταιρειών στις ΗΠΑ γίνονται όλο και πιο σιωπηλοί μετά τις νέες επιθέσεις της κυβέρνησης Τραμπ εναντίον του Τζορτζ Σόρος, του συνιδρυτή του LinkedIn Ριντ Χόφμαν και του κωμικού Τζίμι Κίμελ, όπως δήλωσαν αρκετοί επαγγελματίες των δημοσίων σχέσεων στο Business Insider.

Ανέφεραν ότι οι διευθύνοντες σύμβουλοι αρνούνται συνεντεύξεις Τύπου και άλλες ευκαιρίες να μιλήσουν δημόσια, ακόμη και για θέματα που φαίνονται αβλαβή, από φόβο μήπως «ενοχλήσουν» τον Λευκό Οίκο και άλλα άτομα ισχύος. Οι επαγγελματίες των δημοσίων σχέσεων πρόσθεσαν ότι οι επικεφαλής των εταιρειών είναι επίσης ιδιαίτερα προσεκτικοί σε ό,τι γράφουν στο διαδίκτυο και στις εσωτερικές επικοινωνίες.

«Φοβούνται ότι ίσως στοχοποιηθούν ή μπουν σε μια λίστα που θα υπονοούσε ότι δεν πρέπει να συνεργαστούν με την κυβέρνηση».

Τις τελευταίες εβδομάδες, δύο πελάτες της Μαρίν Ρίτσαρντσον, διευθύντριας της Disrupt PR στο Ώστιν, αρνήθηκαν προσφορές για συνεντεύξεις με μεγάλα μέσα ενημέρωσης. Η ίδια ανέφερε ότι η μία από τις προσφορές αφορούσε ένα θέμα κάπως ευαίσθητο από πολιτική άποψη, ενώ η άλλη δεν ήταν είχε να κάνει με κάποιο αμφιλεγόμενο ζήτημα. Πρόσθεσε ότι ο ένας από τους πελάτες της επιδιώκει να συνάψει ομοσπονδιακές συμβάσεις, ενώ ο άλλος συνεργάζεται με λομπίστες.

«Φοβούνται ότι ίσως στοχοποιηθούν ή μπουν σε μια λίστα που θα υπονοούσε ότι δεν πρέπει να συνεργαστούν με την κυβέρνηση», είπε η Ρίτσαρντσον. «Είναι ένα κλίμα που δημιουργεί πόλωση».

Παρομοίως, πελάτες CEO έχουν πει πρόσφατα στη Λίντια Ντέιβι, συνιδρύτρια της Attentio PR στο Σαν Φρανσίσκο, ότι ανησυχούν ότι ένα ατυχές σχόλιο σε μια ομιλία θα καταστρέψει την καριέρα τους.

«Παρατηρώ μια απροθυμία αυτή τη στιγμή να εκφράσουν άποψη για σχεδόν οτιδήποτε», υποστήριξε. Για παράδειγμα, ο διευθύνων σύμβουλος μιας εταιρείας φιλοξενίας πρόσφατα απέρριψε την ευκαιρία να συζητήσει την κατάσταση του τουριστικού κλάδου με ένα σημαντικό επιχειρηματικό περιοδικό. «Απλά δεν είναι διατεθειμένοι να το ρισκάρουν», είπε η Ντέιβι.

Επιλέγοντας τη σιωπή

Η επιλογή της σιωπής είναι κατανοητή, δήλωσαν εμπειρογνώμονες σε θέματα ηγεσίας και επικοινωνίας στο Business Insider, δεδομένης της πίεσης που δέχονται επί του παρόντος αρκετοί από τους επικριτές του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ.

«Οι οργανώσεις και οι επικεφαλής τους έχουν συνειδητοποιήσει, αυτή τη στιγμή, πόσο ευάλωτοι είναι στις αλλαγές του πολιτικού κλίματος».

Ο Τραμπ πρόσφατα επέλεξε τον Σόρος και τον Χόφμαν ως δωρητές των Δημοκρατικών που ενδέχεται να χρειαστεί να διερευνηθούν. Η Disney και η Sinclair απέσυραν προσωρινά την εκπομπή του Κίμελ λόγω των σχολίων που έκανε ο κωμικός για τη δολοφονία του συμμάχου του Τραμπ και συντηρητικού Τσάρλι Κερκ.

«Οι οργανώσεις και οι επικεφαλής τους έχουν συνειδητοποιήσει, αυτή τη στιγμή, πόσο ευάλωτοι είναι στις αλλαγές του πολιτικού κλίματος», δήλωσε ο Ντον Α. Μουρ, καθηγητής στο Haas School of Business του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια-Μπέρκλεϊ, ο οποίος ερευνά θέματα εχεμύθειας. «Αυτή η συνειδητοποίηση θα πρέπει, λογικά, να τους κάνει πιο διστακτικούς στο να λάβουν δημόσια θέση».

Η εκπρόσωπος του Λευκού Οίκου, Άμπιγκεϊλ Τζάκσον, δήλωσε στο ενημερωτικό μέσο ότι «είναι η απόλυτη υποκρισία να κατηγορεί κανείς τον πρόεδρο Τραμπ για αυτό που ο Τζο Μπάιντεν έκανε ενεργά καθ’ όλη τη διάρκεια της προεδρίας του: να εμπλέκεται σε νομικές διαμάχες εναντίον των πολιτικών του αντιπάλων».

Αποφεύγοντας τα «καυτά» θέματα

Η πρόσφατη έκκληση του αντιπροέδρου Τζέι Ντι Βανς προς τους Αμερικανούς να καταγγέλλουν στους εργοδότες τους όσους επαινούν τον θάνατο του Κερκ έχει επίσης αυξήσει την ανησυχία των επικεφαλής των εταιρειών τον τελευταίο καιρό, όπως δήλωσαν εμπειρογνώμονες σε θέματα ηγεσίας στο Business Insider. Από τότε, αρκετές εταιρείες έχουν απολύσει ή επιβάλει πειθαρχικές κυρώσεις σε εργαζομένους για σχόλια που έκαναν για τον Κερκ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μεταξύ των οποίων η Microsoft, η Delta Air Lines και η Nasdaq.

«Είτε συμφωνείτε είτε διαφωνείτε με τον Βανς, αυτός πιέζει τους διευθύνοντες συμβούλους» να πάρουν θέση στο θέμα, δήλωσε η Λόρα Γκριβ, ψυχολόγος στη Βοστώνη.

Αυτό που ωθεί ακόμη περισσότερο τους προϊστάμενους να παραμείνουν σιωπηλοί είναι η οδυνηρή πραγματικότητα ότι σχεδόν οτιδήποτε λένε δημοσίως μπορεί να αποσπαστεί από το πλαίσιο του με τη μορφή ενός σύντομου βίντεο κλιπ ή ενός γραπτού κειμένου και στη συνέχεια να γίνει viral στο διαδίκτυο.

«Ξαφνικά, θα σας αποδοθούν πράγματα που δεν εννοούσατε», δήλωσε ο Ρόναλντ Τζ. Πλακόν, καθηγητής επικοινωνίας στο Tepper School of Business του Πανεπιστημίου Carnegie Mellon στο Πίτσμπουργκ.

Υπάρχει επίσης η πιθανότητα μια ζωντανή, δημόσια συζήτηση μεταξύ ενός διευθύνοντος συμβούλου και ενός άλλου ατόμου — είτε πρόκειται για δημοσιογράφο, άλλο διευθύνοντα σύμβουλο ή μέλος του κοινού — να πάρει πολιτική τροπή.

Οι CEO που κάνουν πολιτικά φορτισμένα σχόλια κατά λάθος ή σκόπιμα μπορεί να βρεθούν σε δύσκολη θέση όχι μόνο με την κυβέρνηση Τραμπ.

«Δεν θέλετε να σας παρασύρουν σε κάτι τέτοιο», ανέφερε ο Πλακόν. «Δεν θέλετε να μπλέξετε σε αυτή την κατάσταση».

Οι CEO που κάνουν πολιτικά φορτισμένα σχόλια κατά λάθος ή σκόπιμα μπορεί να βρεθούν σε δύσκολη θέση όχι μόνο με την κυβέρνηση Τραμπ. Εάν η σύμβαση ή η πολιτική της εταιρείας τους απαγορεύει τη χρήση συγκεκριμένης φρασεολογίας, η θέση τους μπορεί να τεθεί σε κίνδυνο, ειδικά εάν τα σχόλια καταλήξουν να βλάψουν οικονομικά την επιχείρηση, προειδοποίησε ο Άντριου Μπ. Ζέλμαν, δικηγόρος εργατικού δικαίου στο Fort Lauderdale.

Ο Γκάρι Ριτς, ιδρυτής της εταιρείας Rich Leadership στη Νέα Υόρκη, η οποία ασχολείται με την καθοδήγηση ηγετικών στελεχών, δήλωσε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα οι διευθύνοντες σύμβουλοι να μιλούν δημόσια για τις επιχειρήσεις τους ή τον κλάδο στον οποίο δραστηριοποιούνται. Απλώς συνιστά να αποφεύγουν να αναμειγνύονται στην πολιτική, ανεξάρτητα από το ποιος βρίσκεται στον Λευκό Οίκο.

«Μείνετε στη θέση σας και ασχοληθείτε με τη διαχείριση της επιχείρησης», είπε. «Όταν οι διευθύνοντες σύμβουλοι αναμειγνύονται σε τομείς στους οποίους δεν είναι ειδικοί, σχεδόν πάντα δημιουργούν προβλήματα για τον εαυτό τους».

Όταν ο Βανς κούναγε το «δάχτυλο» στην Ευρώπη

Ο αντιπρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Βανς είχε κατακρίνει τις ευρωπαϊκές χώρες κατά τη διάρκεια του πρώτου του διεθνούς ταξιδιού, κατηγορώντας τους ηγέτες για περιορισμό της ελευθερίας του λόγου, μεταξύ άλλων.

Σε ομιλία του στην Διάσκεψη για την Ασφάλεια του Μονάχου στη Γερμανία τον Φλεβάρη, ο Βανς επέρριψε κατηγορίες εις βάρος των Ευρωπαίων ηγετών για λογοκρισία των κοινωνικών μέσων και παρέμβαση στις εκλογές, όπως ανέφερε τότε δημοσίευμα του Al Jazeera.

«Πιστεύω ότι το να απορρίπτουμε τους ανθρώπους, να απορρίπτουμε τις ανησυχίες τους ή, ακόμα χειρότερα, να κλείνουμε τα μέσα ενημέρωσης, να ακυρώνουμε τις εκλογές ή να αποκλείουμε τους ανθρώπους από την πολιτική διαδικασία δεν προστατεύει τίποτα», είπε ο Βανς. «Στην πραγματικότητα, είναι ο πιο σίγουρος τρόπος για να καταστρέψουμε τη δημοκρατία».

Οι δηλώσεις του Βανς είχαν προκαλέσει την άμεση αντίδραση ορισμένων αξιωματούχων. Λίγο αργότερα, ο Γερμανός υπουργός Άμυνας Μπόρις Πιστόριους δήλωσε ότι δεν μπορούσε να αφήσει τους ισχυρισμούς του Βανς αναπάντητους.

«Αν τον κατάλαβα σωστά, συγκρίνει τις συνθήκες σε ορισμένες περιοχές της Ευρώπης με αυτές που επικρατούν σε αυταρχικά καθεστώτα», είπε ο Πιστόριους. «Αυτό είναι απαράδεκτο και δεν είναι η Ευρώπη και η δημοκρατία στην οποία ζω και στην οποία αγωνίζομαι σήμερα».

Είχε, επίσης, αναφέρει ότι τέτοιες πολιτικές εμποδίζουν τον διάλογο.

«Η δημοκρατία βασίζεται στην ιερή αρχή ότι η φωνή του λαού έχει σημασία. Δεν υπάρχει χώρος για τείχη προστασίας», είχε δηλώσει ο Βανς.

Είχε, επίσης, αναφέρει ότι τέτοιες πολιτικές εμποδίζουν τον διάλογο και κατηγόρησε γενικά τους Ευρωπαίους ηγέτες ότι προσπαθούν να σιγήσουν τις φωνές εκείνων με τους οποίους διαφωνούν.

Και βλέπουμε τώρα τι κατάσταση επικρατεί στις ΗΠΑ, όπου ο γενικευμένος φόβος έκφρασης απόψεων αντικατοπτρίζει ακριβώς τα σχόλια του Βανς για αυτό που «έβλεπε» στην Ευρώπη.

Τι συμβαίνει όμως στην Ευρώπη;

Η Ευρώπη και οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν πάντα διαφορετικές κουλτούρες όσον αφορά την ελευθερία του λόγου. Στη μεταπολεμική εποχή, και οι δύο αντιμετώπισαν το ζήτημα του πώς οι ανεκτικές κοινωνίες πρέπει να αντιμετωπίζουν τις μισαλλόδοξες ομάδες. Μεγάλο μέρος της Ευρώπης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, αν και η ελευθερία του λόγου είναι σημαντική, οι απόψεις που απειλούν την ίδια τη δημοκρατία είναι διαφορετικές και μπορούν να ποινικοποιηθούν. Αντίθετα, το αμερικανικό σύστημα προστάτευε εκφράσεις ιδιαίτερα απεχθείς διότι, σύμφωνα με τη λογική της Πρώτης Τροποποίησης, η φασιστική ρητορική αποτελεί μικρότερο κίνδυνο από το να επιτρέπεται στο ίδιο το κράτος να ασκεί διακρίσεις με βάση τις απόψεις.

Παρά τις διαφορές αυτές, τόσο η Ευρώπη όσο και η Αμερική επέκτειναν σε μεγάλο βαθμό την προστασία της ελευθερίας του λόγου κατά τον 20ό αιώνα και απομακρύνθηκαν από την λογοκρισία, φαινομενικά συγκλίνουσες προς τις φιλελεύθερες αξίες.

Η Ευρώπη σήμερα, τόσο στα επιμέρους κράτη όσο και στην κοινή ηπειρωτική διακυβέρνηση, ποινικοποιεί όλο και περισσότερο την έκφραση συγκεκριμένων απόψεων. Η αλλαγή ήταν σταδιακή, εμφανιζόμενη σε σημαντικές υποθέσεις στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, καθώς και στη νομοθεσία σε εθνικό επίπεδο. Αλλά η νέα πραγματικότητα φαντάζει σκληρή.

Πέρυσι, η Διεθνής Αμνηστία δημοσίευσε μια έκθεση για αυτό που η γενική γραμματέας της οργάνωσης, Ανιές Καλαμάρ, αποκάλεσε «ευρωπαϊκή επίθεση κατά του δικαιώματος διαμαρτυρίας». Η έκθεση τεκμηριώνει παραδείγματα περιοριστικών νόμων, χρήσης υπερβολικής αστυνομικής βίας και αυθαίρετων συλλήψεων. Δεν αφορά μόνο τις διαμαρτυρίες, τονίζει δημοσίευμα της Atlantic.

Οι ευρωπαίοι δικαστές έχουν εγκρίνει την ποινικοποίηση των ειδών ρητορικής μίσους που, αν και είναι εύκολο να κατακριθούν, δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση τεράστιο κίνδυνο.

Σε απόψεις που κρύβουν μίσος, αντί η Ευρώπη να απαντήσει με αντίθετη ρητορική, συχνά χρησιμοποιεί την τιμωρία. Και οι Ευρωπαίοι ηγέτες πιέζουν για την επέκταση των λόγων που μπορούν να οδηγήσουν ένα άτομο στη φυλακή.

Εν μέρει, επιδιώκουν να επεκτείνουν τις κατηγορίες προσώπων που, σύμφωνα με το Συμβούλιο της Ευρώπης, προστατεύονται από την υποκίνηση μίσους ή διακρίσεων, ώστε να συμπεριλάβουν το φύλο, την αναπηρία, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τη γλώσσα και την ηλικία, εκτός από τις κατηγορίες που ήδη προστατεύονται (φυλή, χρώμα, θρησκεία και καταγωγή ή εθνική ή εθνοτική προέλευση). Πολλοί πιέζουν επίσης για την επέκταση του ορισμού της ρητορικής μίσους.

Σε ένα έγγραφο στρατηγικής του 2022 σχετικά με τον καλύτερο τρόπο καταπολέμησης της ρητορικής μίσους, το Συμβούλιο της Ευρώπης την όρισε ως «κάθε είδους έκφραση που υποκινεί, προωθεί, διαδίδει ή δικαιολογεί τη βία, το μίσος ή τις διακρίσεις κατά ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων». Το 2024, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο προέτρεψε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υιοθετήσει μια ανοιχτή προσέγγιση ως προς τα είδη διακρίσεων που απαγορεύονται, αντί για έναν κλειστό κατάλογο, έτσι ώστε οι αρχές «να μπορούν να προσαρμοστούν στις μεταβαλλόμενες κοινωνικές δυναμικές».

Tα ευρωπαϊκά κράτη έχουν την υποχρέωση – με την υποστήριξη του Συμβουλίου της Ευρώπης – να προασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Όπως έγραψε πρόσφατα ο Αλέν Μπερσέ, Γενικός Γραμματέας του Συμβουλίου της Ευρώπης, οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία περιλαμβάνουν τη χρήση «των ίδιων των εργαλείων της δημοκρατίας – των νόμων, των θεσμών και των ελευθεριών της – για τον περιορισμό των δικαιωμάτων, την καταστολή της διαφωνίας… ή την καταπίεση της κριτικής».

Τα ευρωπαϊκά κράτη έχουν την υποχρέωση – με την υποστήριξη του Συμβουλίου της Ευρώπης – να προασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ελευθερία της έκφρασης. Αυτό περιλαμβάνει τη διασφάλιση ότι τα άτομα μπορούν να συζητούν ελεύθερα στο δημόσιο χώρο χωρίς να φοβούνται το νόμο.