Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Η αχαλίνωτη γλώσσα της κωμωδίας (Μέρος ΣΤ’)
Η αχαλίνωτη γλώσσα της αρχαίας κωμωδίας ήταν μια εμπειρία απελευθερωτική, ένα θαύμα λυτρωτικό, καθώς είχε τη δύναμη να ελευθερώνει τα πάθη των ανθρώπων
Ακολουθώντας τη γραμμή που είχαν χαράξει πρωτευόντως ο Πλάτων και δευτερευόντως ο Αριστοτέλης αρκετούς αιώνες νωρίτερα, ο Πλούταρχος, στο κείμενό του υπό τον τίτλο Συγκρίσεως Αριστοφάνους και Μενάνδρου Επιτομή (περιλαμβάνεται στα Ηθικά του), επικρίνει την αριστοφανική κωμωδία ως αδέξια και κακοήθη διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Το αριστοφανικό ύφος θεωρείται υπερβολικά φορτωμένο με χονδροειδή αστεία και ρητορικά τεχνάσματα, κι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίον δεν κατορθώνει να αποδώσει σε κάθε λέξη, σε κάθε θεατρικό πρόσωπο κατ’ επέκταση, το πρέπον και το οικείο.
Στον αντίποδα της προσέγγισης αυτής βρίσκεται το ύφος του Μενάνδρου, που συνιστά πρότυπο για το πώς πρέπει να χρησιμοποιείται η γλώσσα στο θέατρο αλλά και στην ποίηση. Αποφεύγοντας τις δραματικές διακυμάνσεις, κινούμενος μέσα σε ένα πλαίσιο ρεαλισμού και ομοιομορφίας, ο Μένανδρος πετυχαίνει –πάντα κατά τον Πλούταρχο– να συνταιριάξει τις λέξεις, ώστε να είναι ανάλογες με τον κάθε χαρακτήρα, το κάθε συναίσθημα και την κάθε ηλικία.
Πάντως, η θέση αυτή για την αριστοφανική κωμωδία –η απομυθοποίηση κατ’ ουσίαν του Αριστοφάνη– φαντάζει μάλλον ακραία, τουλάχιστον με τα σημερινά μέτρα. Όπως έχει εύστοχα γραφεί για τους τύπους και τα πρόσωπα στο αριστοφανικό θέατρο (Καίτη Διαμαντάκου, περιοδικό Διαβάζω, τεύχος 332, 1994), «όλες γενικά οι μορφές του αριστοφανικού θεάτρου δεν μπορούν παρά να καθρεφτίζουν, έστω και παραμορφωτικά, έστω και με μοναδικό γνώμονα την πρόκληση καθαρού γέλιου, ένα μέρος από τις σύγχρονές τους συμπεριφοριστικές, ιδεολογικές και ψυχολογικές τάσεις που εκδηλώνονταν από μεμονωμένα άτομα ή από ευρύτερες κοινωνικές ομάδες. Το αριστοφανικό προσωπείο μπορεί να μην αντιγράφει με πιστότητα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά –όπως άλλωστε αδυνατεί και δεν βούλεται να κάνει κανένα από τα dramatis personae–, αλλά υποδεικνύει μια άλλη διάστασή τους, ακόμα κι όταν πρόκειται να αποδώσει θεούς του δωδεκαθέου ή πρόσωπα με ιστορικό κύρος και διαχρονική αναγνώριση. Μια διάσταση ουτιδανή και απόβλητη, υπο-ανθρώπινη, συχνά ακατονόμαστη μέσα στη λαγνεία και στην αισχρολογία της, και ωστόσο υπαρκτή, έντονη και επαπειλούσα».
Με αυτό το σκεπτικό, η διακωμώδηση του Σωκράτη, λόγου χάρη, στις Νεφέλες του Αριστοφάνη, η παρωδία του χαρακτήρα του αλλά και του γλωσσικού ύφους του, θα έπρεπε να εκληφθεί ως μια κωμική πρόκληση και όχι ως ένα τερατώδες και αισχρό ψέμα. Σε τελική ανάλυση, η αχαλίνωτη γλώσσα της αρχαίας κωμωδίας ήταν μια εμπειρία απελευθερωτική, ένα θαύμα λυτρωτικό, καθώς είχε τη δύναμη να ελευθερώνει τα πάθη των ανθρώπων. Εξάλλου, κατά τη λαϊκή ρήση με την αναμφίβολα διαχρονική αξία, «ψέματα κι αλήθεια είν’ τα παραμύθια».
*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Χρήστος Ευθυμίου (Σωκράτης) και ο Χριστόφορος Νέζερ (Στρεψιάδης) στις «Νεφέλες» του Αριστοφάνη, σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου στο κτίριο Τσίλερ – Κεντρική Σκηνή το Νοέμβριο του 1951 (φωτογράφος: Κ. Ελευθεριάδης, πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).
![Άκρως Ζωδιακό: Τα Do’s και Don’ts στα ζώδια σήμερα [Παρασκευή 05.12.2025]](https://www.in.gr/wp-content/uploads/2025/12/pexels-kammeran-gonzalez-keola-3137381-9559884-315x220.jpg)
Αριθμός Πιστοποίησης Μ.Η.Τ.232442