Πολυχρόνης Ενεπεκίδης: Χωρίς φόβον και πάθος εμπρός από το δικαστήριον της ιστορίας

Μου δόθηκε κι’ άλλες φορές η ευκαιρία ν’ αναφέρω στην στήλη αυτή το όνομα του διακεκριμένου Έλληνος καθηγητή του Πανεπιστημίου της Βιέννης, κ. Πολυχρόνη Ενεπεκίδη, με αφορμή την πολύτιμη προσφορά του στην ανερεύνηση της ιστορικής αλήθειας για τα ταραχώδη χρόνια του πρώτου παγκόσμιου πολέμου. Ο κ. Ενεπεκίδης, με το ανήσυχο κι’ ερευνητικό πνεύμα που τον διακρίνει, πέρα από τις άλλες επιστημονικές του απασχολήσεις, έπαιξε για τη γενιά μας τον ρόλο ενός διορατικού ραβδοσκόπου που διαισθάνθηκε και ανακάλυψε —εκεί στην Βιέννη— μια νέα πλούσια ιστορική πηγή: τα μυστικά αρχεία τής άλλοτε ποτέ Αυστροουγγρικής μοναρχίας που αφορούσαν την Ελλάδα της εποχής εκείνης. Τα ντοκουμέντα που ανάσυρε απ’ την πηγή εκείνη σταθήκαν, ως γνωστόν, συγκλονιστικά.

Αναφέρω σήμερα την εθνική αυτή υπηρεσία του κ. Ενεπεκίδη, γιατί από μέρες τώρα έχω μπροστά μου την πολύτιμη εργασία του συγκεντρωμένη σ’ έναν τόμο, που εξέδωσε ο εκδοτικός οίκος Μπίρη με τον τίτλο: «Η Δόξα και ο Διχασμός, 1908-1916». Διαβάζω και ξαναδιαβάζω τα κεφάλαια του βιβλίου τούτου και λέω αν ήταν δυνατόν να μη μείνη ούτε ένας Έλληνας της σημερινής γενιάς που να μη διαβάση το αποκαλυπτικό τούτο βιβλίο, πόσο μεγάλη, στ’ αλήθεια, θα ήταν η ωφέλεια για τον λαό και για τον τόπο. Πόσο θ’ ακόνιζε τα κριτήρια του λαού μας και πόσο θα τον έσωζε —στο παρόν και στο μέλλον— από τις παραισθήσεις, από τις αυταπάτες, από τις προσωπολατρείες και τους ολέθριους φανατισμούς.

«ΤΑ ΝΕΑ», 14.8.1962, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Γιατί το βιβλίο τούτο δεν αποτελεί μιαν ακόμα ιστορική διατριβή, έναν επί πλέον τόμο ιστορίας μέσα στους εκατοντάδες που γράφηκαν γύρω απ’ τον μεγάλο διχασμό —την διάσταση Βενιζέλου – Κωνσταντίνου—, όπου ο συγγραφέας του να παίρνη την θέση του προς τα εδώ ή προς τα εκεί, ανάλογα με τις προσωπικές ιδέες, τις συμπάθειες ή τις αντιπάθειές του.

Το μέτρο της συγκίνησης που προκαλούν τ’ αποκαλυπτικά τούτα έγγραφα της παληάς εκείνης τραγωδίας —οι απηχήσεις της οποίας, ωστόσο, φτάνουν ως τις μέρες μας— το δίνει ο ίδιος ο συγγραφέας, που σημειώνει στον πρόλογό του:

«Χωρίς φόβον και χωρίς πάθος αλλά και με την καρδίαν αναστατωμένην από την συγκίνησιν, παραδίδω εις την προσοχήν και την άγρυπνον πολιτικήν κρίσιν του ελληνικού λαού τα νέα αυτά έγγραφα. Από τον ανήσυχον ύπνον που είχαν εις τα αρχεία, αφού επέζησαν δύο παγκοσμίων πολέμων, αναδύονται τώρα εις το φως ενός αδυνάτου ήλιου —του ήλιου της Βιέννης— διά να επιστραφούν κάτω από τον ζεστόν ουρανό όπου εγράφησαν. Διότι εγράφησαν εν Αθήναις. Ομιλούν μίαν ξένην γλώσσαν τα έγγραφα αυτά: την γερμανικήν. Και όμως εις τας χείρας του Έλληνος ιστορικού λαμβάνουν τα ξένα άψυχα αυτά χαρτιά μίαν παράξενον ζωήν· τα γράμματα αλλάζουν σχήματα, γίνονται ελληνικά, αι ξέναι λέξεις μάς έρχονται ωσάν να αυτομεταφράζωνται, τα πρόσωπα αρχίζουν να κινούνται και από το βάθος ημίσεος αιώνος προβάλλει εμπρός μας η σκηνή επάνω εις την οποίαν παίζεται ένα ελληνικόν δράμα. Διότι περί δράματος πρόκειται — το δράμα του Ελληνισμού κατά τα έτη 1909-1918. Γραμμένο τότε κρυφά από τους ξένους πρωταγωνιστάς του θα αποδοθή τώρα εις την ελληνικήν. Αυτός είναι ο ρόλος του γράφοντος: να διερμηνεύση καλά, να διερμηνεύση χωρίς φόβον και πάθος εμπρός από το δικαστήριον της ιστορίας…»

Με αυτό το υψηλό ύφος ενός άξιου της αποστολής του ιστορικού, μας μεταδίδει τα έγγραφα μαζί με τα σχόλιά του ο συγγραφέας, για να μας οδηγήση και να φωτίση συγχρόνως τα ημίφωτα του δράματος.

Και αυτά που φωτίζονται, αλλοίμονο, είναι φοβερά. Βλέπομε μέσα στις σελίδες του πρόσωπα που είχαν γίνει τότε είδωλα του λαού να ασκούν —είτε από στενοκεφαλιά, είτε από αδυναμίες, είτε από κακούς υπολογισμούς, είτε από πάθος πολιτικό ή ανεπάρκεια πνευματική— καθαρή και αναμφισβήτητη προδοσία εις βάρος της πατρίδας τους. Πρόσωπα που ζούσαν, τότε, μέσα στα ανάκτορα κι’ αποτελούσαν —άλλα— προσωπικότητες του ίδιου του επιτελείου του στρατού μας!

Δεν συνιστώ το βιβλίο του διακεκριμένου καθηγητή για να ξαναζεστάνω παληά πάθη, για να ξύσω πληγές παληές — άλλωστε δεν εργάστηκε για τέτοιο σκοπό ο συγγραφέας του. Το συνιστώ γιατί, πίσω απ’ τα είδωλα και τ’ άλλα βαρυσήμαντα πρόσωπα της εποχής που ξεσκεπάζονται με τις αδυσώπητες μαρτυρίες των εγγράφων, βλέπω την τραγωδία του λαού — σε τι επίστεψε, με τι φανατίσθηκε, από τι θαμπώθηκε κι’ έφτασε στην παραφορά εκείνη του φανατισμού του που πλήρωσε τόσο ακριβά.

Είμαστε ένας αψίκορος λαός, εύκολος σε εντυπώσεις και ευαίσθητος στις αντιδράσεις του μεγαλόστομου και του φανταχτερού. Χρειάζονται, συνεπώς, τέτοια βιβλία για να μας δείχνουν τα τερατώδη λάθη μας, τους κούφους ενθουσιασμούς μας, τους ολέθριους φανατισμούς μας και να μας κάνουν, συνεπώς, πιο σκεφτικούς και πιο προσεκτικούς.

*Κείμενο του διαπρεπούς δημοσιογράφου και συγγραφέα Δημήτρη Ψαθά (1907-1979), που έφερε τον τίτλο «Ιστορικόν φως» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» την Τρίτη 14 Αυγούστου 1962.

Ο Δημήτρης Ψαθάς

Ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, διακεκριμένος ιστορικός, πανεπιστημιακός και συγγραφέας, γεννήθηκε στην Αμισό (Σαμψούντα) του Πόντου στις 12 Ιουνίου 1917 και απεβίωσε στη Βιέννη στις 12 Οκτωβρίου 2014.

Με το πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό έργο του, ο Ενεπεκίδης συνέβαλε ουσιωδώς στην καθαυτό επιστημονική προσέγγιση σημαντικών κεφαλαίων της νεότερης ελληνικής ιστορίας, μακριά από ευρέως διαδεδομένους μύθους και εσκεμμένες ή μη διαστρεβλώσεις της ιστορικής αλήθειας.