Βασίλης Παπαβασιλείου: Το μεγαλείο του παρελθόντος μάς καταδίκασε σε ακινησία

[…]

— Πού γεννηθήκατε;

Στη Θεσσαλονίκη. Στις 22 Φεβρουαρίου του 1949. Την ίδια μέρα έχουν τα γενέθλιά τους ο Μπουνιουέλ και ο Σταμάτης Φασουλής (γέλια). Βεβαίως ίδια ημερομηνία, αλλά διαφορετική χρονολογία γεννημένοι… Για να μην αδικήσω κάποιον από τους δύο άλλους (γέλια).

— Έχει σημασία για σας που συμπίπτει η ημερομηνία γέννησής σας με των δύο άλλων αυτών προσώπων;

Εσείς θα το πείτε αυτό! (γέλια)

— Τι δουλειά έκαναν οι γονείς σας;

Ο πατέρας μου γεωπόνος και η μητέρα μου οικιακά. Ήταν πρόσφυγες και οι δύο. Ο πατέρας μου από τον Πόντο και η μητέρα μου από τη Θράκη. Οι οικογένειές τους ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στα Κάτω Πορόια Σερρών και εκεί ανεπτύχθη το ειδύλλιον.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 5.12.1993, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

— Μάθατε ποτέ πώς ανεπτύχθη;

(χαμογελάει) Τότε κάνανε εκδρομές… Σε μια εκδρομή στα Άνω Πορόια! «Κάτω από τα πλατάνια», όπως έλεγε και ο παππούς μου, «ανεπτύχθη το πλατωνικόν αίσθημα» (γέλια).

— Ήταν λογοπλόκος ο παππούς σας;

Αρχιμανδρίτης θα έλεγα σωστότερα (γέλια). Αλλά πάντα με ένα βιβλίο στο χέρι. Ίσως από κει να πήρα αυτή τη λατρεία μου στο τυπωμένο χαρτί… Στον παππού μου οφείλω τη λατρεία μου στο διάβασμα και στον ΠΑΟΚ Θεσσαλονίκης την πρόωρη —πριν πάω στο Δημοτικό— ανάγνωση εφημερίδας. Πρέπει να σας πω ότι έμαθα να διαβάζω εφημερίδα πριν πάω σχολείο. Με ενδιέφερε πολύ η τύχη του ΠΑΟΚ Θεσσαλονίκης (γέλια).

— Και το ότι γίνατε σκηνοθέτης πού το οφείλετε;

(χαμογελάει) Μπορώ να σας πω ότι έγινα σκηνοθέτης επειδή δεν μπορούσα να γίνω συγγραφέας, και προηγουμένως έγινα ηθοποιός επειδή δεν μπορούσα να γίνω πολιτικός (γέλια). Μη γελάτε… Από το ναυάγιο δηλαδή δύο «κλίσεων» προέκυψαν δύο άλλες! (γέλια)

[…]

— Την τελική ενασχόλησή σας με την ηθοποιία και τη σκηνοθεσία που την οφείλετε;

Δεν ξέρω… Ίσως η καταγωγή της θεατρικής μου κλίσης να έλκεται από την τελετουργία της θείας λειτουργίας. Εξαιτίας του αρχιμανδρίτη παππού που είχα ήμουν πολύ κοντά… όχι με το ίδιο το τυπικό της θείας λειτουργίας όσο με τη διατάραξή του!

— Σήμερα τι πιστεύετε για το θέατρο; Έχει μεγαλύτερη σχέση με το τυπικό ή με τη διατάραξή του;

(χαμογελάει) Και με τα δύο. Το θέατρο είναι το τυπικόν και η διατάραξή του! Όπου είναι μόνον τυπικό, δεν λέει τίποτα. Όπου είναι μόνο διατάραξη, επίσης. Το θέατρο είναι αυτή η διαλεκτική σχέση. Στήνεις τους κανόνες του παιχνιδιού και διασκεδάζεις με το ενδεχόμενο της υπέρβασής τους.

— Μπορείτε να μου πείτε ένα παράδειγμα διατάραξης του τυπικού της θείας λειτουργίας;

Για παράδειγμα… Ξέρετε πώς βγαίνουν τα παιδιά με τα εξαπτέρυγα στις μεγάλες και μικρές εξόδους κατά τη διάρκεια της λειτουργίας… Εγώ πήγαινα πάντα από πίσω τους — μιλάμε για τριών ετών παιδί. Και στο τέλος έμπαινα στο ιερό από την Ωραία Πύλη. Αυτό απαγορεύεται για τους λαϊκούς. Κάποιες γριούλες έλεγαν στον παππού μου: «Πάτερ, επιτρέπεται το παιδί να μπαίνει;» Και λένε ότι ο παππούς μου τούς απαντούσε: «Μακάρι να είχαμε, εμείς όλοι που μπαίνουμε επισήμως, την καθαρότητα της ψυχής αυτού του παιδιού». Αυτή η ανεκτικότητα ήταν ένα μάθημα για μένα. Ένα μάθημα της σημασίας της διατάραξης του τυπικού.

— Ποιος σας ώθησε στο θέατρο; Σαν επιλογή εννοώ…

Η πρώτη μου σχέση με το θέατρο ήταν αναγνωστικού τύπου θα μπορούσα να πω. Μια μέρα είχα πάει σε ένα βιβλιοπωλείο για να πάρω το «Ελληνόπουλο» και έπεσε το μάτι μου δίπλα… σε ένα περιοδικό πολύ καλοφτιαγμένο offset… άλλο πράγμα! Απ΄έξω έλεγε ΘΕΑΤΡΟ κι ήταν το τεύχος νούμερο δύο! Αλλιώτικο περιοδικό. Έκανε θυμάμαι 30 δραχμές, όταν το «Ελληνόπουλο» και η «Διάπλαση» έκαναν μόλις 2 δραχμές. Έτυχε να έχω 30 δραχμές και το πήρα. Πρέπει να ήμουν 12-13 χρόνων… Πήγα στο σπίτι, το άνοιξα και μπορώ να θυμηθώ ότι μύριζε αλλιώς!

— Το έχετε φυλάξει;

Δύσκολα πετάω. Δηλαδή αφήνω να συσσωρευτούν πράγματα γενικώς. Το έχω πει και παλιά… Φαίνεται ότι με το τυπωμένο χαρτί πρέπει να έχω μια σχέση ψυχαναλυτικού τύπου. Νιώθω ότι η παρουσία των βιβλίων στο σπίτι, στον χώρο γενικότερα, με προστατεύει από κάτι.

— Εγώ έχω μανία με τις μυρωδιές των βιβλίων…

Η μυρωδιά δεν είναι αμελητέα υπόθεση. Ο Προυστ λέει ότι η όσφρηση είναι η κατ’ εξοχήν ποιητική αίσθηση.

— Τι είναι ποιητικό;

Ό,τι έχει τη δύναμη να υπερβαίνει τον χρόνο. Αυτό που λέει ο Προυστ για την όσφρηση το έχω νιώσει. Εδώ απέναντι —στον Άγιο Σπυρίδωνα (σ.σ. στο Παγκράτι) κοντά—, σε ένα υπόγειο μιας πολυκατοικίας, η κουζίνα βλέπει στον δρόμο και τον χειμώνα συστηματικά μαγειρεύουν όσπρια. Περνώντας συχνά από κει, η όσφρηση των οσπρίων με ωθεί σε ένα άλμα προς τα παιδικά μου χρόνια — τότε που η παρουσία των οσπρίων ήταν σχεδόν υποχρεωτική. Το άλμα είναι ακαριαίο. Διά μέσου της οσφρήσεως! Η όσφρηση είναι γέφυρα του παρόντος με το παρελθόν μας. Είναι μνήμη.

— Η ζωή είναι πιο εύκολη για τον άνθρωπο όταν έχει τη δύναμη να ξεχνά;

Η μνήμη μάς βοηθάει να μην αποκοπούμε από το παρελθόν. Από την άλλη, για να ζήσει κανείς πρέπει να ξεχνά. Για να μην την πάθει σαν τον ήρωα του Μπόρχες, που τα θυμόταν όλα… Ζω σημαίνει ξεχνώ. Ή θυμάμαι κατ’ επιλογήν!

— Γιατί;

Είναι αβάσταχτο να τα θυμάται κανείς όλα. Αν τα θυμόμασταν όλα, θα είχαμε ήδη γίνει μνημεία εν ζωή!

— Το εννοείτε;

Σε ακινητοποιεί η καθολική επικράτηση της μνήμης.

— Και με ποιον τρόπο αποφεύγουμε την καθολική επικράτηση της μνήμης;

Διά της κινήσεως! Και κινούμεθα χάριν της ανάγκης να αφήσουμε κάποιο ίχνος. Αυτή η ανάγκη αντιστρατεύεται την καθολική επικράτηση της μνήμης. Για φανταστείτε να θυμόμασταν συνέχεια, φέρ’ ειπείν, ότι αξίζουμε λόγω Σοφοκλέους ή Πλάτωνος… Δεν θα επινοούσαμε τίποτα νέο!

— Υπάρχει ένα κλειδί να ξεκλειδώνει την πόρτα του δωματίου της καθολικής μνήμης; Ένα κλειδί που να μας ελευθερώνει από την ακινησία που προκαλεί η καθολική μνήμη;

Η φαντασία είναι το κλειδί.

— Λέτε ότι είναι βαρύ φορτίο το ένδοξο παρελθόν μας για τον Έλληνα;

Εσείς τι λέτε; Φαντάζεστε μια κοινότητα που ακούει απ’ όλους και συνέχεια «Αξίζετε γι’ αυτά που περιέχει στα σπλάχνα της η γη σας», «Αξίζετε για όλα αυτά που έγιναν χωρίς τη δική σας ευθύνη»; Αυτό δεν είναι μια άμεση καταδίκη στην ακινησία; Βέβαια εδώ είναι το πρόβλημα. Εν ονόματι μιας ταυτότητας, όταν δημιουργήθηκε το κράτος, υιοθετήσαμε μια σχέση με ένα πολύ μακρινό παρελθόν, ένα παρελθόν τόσο μακρινό, που να αποτελεί μόνο άλλοθι. Δηλαδή ο Αισχύλος κι ο Πλάτων είναι τόσο μακρινοί, που σε απαλλάσσει πάσης ευθύνης στην ουσία. Από τη μια δηλαδή το παρελθόν είναι ένα βαρίδι κι από την άλλη σε καθιστά ανεύθυνο επειδή είναι τόσο μακρινό. Υπάρχει κατά κάποιον τρόπο μια περίεργη λαθροχειρία. Αποκτάς μια ταυτότητα, από τη μια ασφυκτική κι από την άλλη αυθεντική. Με μέτρο τον Πλάτωνα, όλοι εμείς σήμερα βγαίνουμε μικροί. Ελάχιστοι, ασήμαντοι. Τι μπορεί να ελπίζει κανείς από ένα λαό που ξεκινάει με το κόμπλεξ του ασήμαντου, του ελάχιστου;

— Μήπως μας εκδικείται το παρελθόν που το χρησιμοποιήσαμε για να βρούμε μια ταυτότητα, μια θέση στον πολιτισμένο αυτόν κόσμο;

Από μια άποψη είναι ένα είδος εκδίκησης η σημερινή ζωή του μεσοέλληνα στο μεγαλείο του παρελθόντος. Η μόνη εκδίκηση του παρελθόντος είναι η καταδίκη του σύγχρονου Έλληνα να ζει χωρίς ουσία. Το μεγαλείο του παρελθόντος μάς καταδίκασε σε ακινησία. Μετέτρεψε τη σύγχρονη Ελλάδα σε ένα βασίλειο σχολιασμού των πραγμάτων… των περίφημων κακώς κειμένων… Μας καταδίκασε στην τυραννία του σχολίου.

— Τι έχει απολέσει ένας άνθρωπος που ζει χωρίς ουσία;

Μια βασική παράμετρο. Την ακοή. Η ακοή είναι μια παράμετρος που κάνει τον άνθρωπο να μιλάει επί της ουσίας. Η ομιλία είναι μια ανταπόκριση σε κάτι που ακούς.

— Ο σημερινός κόσμος δηλαδή λέει χωρίς να ακούει; Κι αυτό τον κάνει να απομακρύνεται όλο και περισσότερο της ουσίας;

Ο σημερινός Έλληνας βγάζει γλώσσα πριν στήσει αφτί. Και σαν σκηνοθέτης έχω την ίδια εικόνα σήμερα για τον έλληνα ηθοποιό. Ο ηθοποιός σήμερα στην Ελλάδα έχει ξεχάσει ότι είναι ανταποκριτής. Ότι εμφανίζεται μπροστά στους θεατές κομίζοντας ειδήσεις από μια περιοχή «αοράτου», ότι πρέπει να στήσεις μια γέφυρα ανταπόκρισης με εσάς που είστε κάτω. Ο ηθοποιός είναι ανταποκριτής προς αυτό από το οποίο προέρχεται και ανταποκριτής προς εσάς ως προς τη συνείδησή σας. Πρέπει να μάθει λοιπόν να στήνει αφτί πριν βγάλει γλώσσα.

*Αποσπάσματα από εκτενή συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Βασίλης Παπαβασιλείου στον Θανάση Λάλα και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 5 Δεκεμβρίου 1993.

Ο Βασίλης Παπαβασιλείου, σημαντικός δάσκαλος του θεάτρου και διανοητής, έφυγε σήμερα από τη ζωή, σε ηλικία 76 ετών.