Πολυχρόνης Ενεπεκίδης: Η πραγματικότητα απέναντι στο θρύλο και το ανεκπλήρωτο όνειρο του Ρήγα

Στις 12 Οκτωβρίου 2014 απεβίωσε στη Βιέννη, πλήρης ετών, ο διακεκριμένος ιστορικός, πανεπιστημιακός και συγγραφέας Πολυχρόνης Ενεπεκίδης.

Ο γεννημένος στην Αμισό (Σαμψούντα) του Πόντου Ενεπεκίδης, με το πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό έργο του, συνέβαλε ουσιωδώς στην καθαυτό επιστημονική προσέγγιση σημαντικών κεφαλαίων της νεότερης ελληνικής ιστορίας, μακριά από ευρέως διαδεδομένους μύθους και εσκεμμένες ή μη διαστρεβλώσεις της ιστορικής αλήθειας.

Ενδεικτικές επ’ αυτού είναι οι θέσεις που είχε διατυπώσει ο Ενεπεκίδης σε μια ομιλία που είχε εκφωνήσει στην αίθουσα τελετών του «Πειραϊκού Συνδέσμου» το Φεβρουάριο του 1971, στο πλαίσιο του εορτασμού των 150 χρόνων της Ελληνικής Επαναστάσεως. Το θέμα του αειμνήστου ομιλητή ήταν ο Ρήγας Βελεστινλής, η προδρομική αυτή μορφή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων.

Σε ένα δημοσίευμα του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την επομένη τής εν λόγω εκδήλωσης στον «Πειραϊκό Σύνδεσμο», την Τρίτη 16 Φεβρουαρίου 1971, συνοψίζονταν ως εξής τα κυριότερα σημεία της διαλέξεως του Ενεπεκίδη:

Η εναλλαγή φρουράς μεταξύ πολιτικής ελευθερίας και πνευματικής εξάρσεως είναι ένα φαινόμενο σταθερό που μπορούμε να παρακολουθήσουμε στην ιστορία του ελληνικού λαού. Όταν η αρχαία Ελλάδα παρακμάζει και χάνει την πολιτική της ελευθερία και ανεξαρτησία, μεταμορφώνεται σε πολιτιστική δύναμη, γίνεται ελληνιστικός πολιτισμός. Όταν καταλύεται η πολιτική ύπαρξη του Βυζαντίου, μεταμορφώνεται σε πνευματική δύναμη και αποκτά μια ιδεατή επικράτεια, της οποίας τα σύνορα είναι περισσότερο εκτεταμένα από τα κρατικά σύνορα του Βυζαντίου στην εποχή της ακμής του. Ο χριστιανικός ελληνισμός γίνεται οικουμένη – οικουμενισμός. Και όταν από τα εθνικιστικά κινήματα των λαών της νοτιοανατολικής Ευρώπης κινδυνεύει ο οικουμενισμός αυτός με την ελληνική του σφραγίδα να κατακερματισθή και να διαλυθή, εμφανίζεται, γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού, ο Ρήγας Βελεστινλής.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 16.2.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η Ευρώπη ξανακερδίζει τη Δημοκρατία, αυτήν τη φορά από Γαλλίδα μητέρα. Μ’ αυτήν τη νέα δύναμη που λέγεται Δημοκρατία θέλει ο Ρήγας να σώση την οικουμενικότητα της ελληνορθοδόξου πίστεως και να αναστήση την πολυεθνικότητα ενός κράτους που έζησε επί 1.000 χρόνια με ελληνική γλώσσα, ελληνικό πολιτισμό και χριστιανική θρησκεία. Η «Ομοσπονδία» που θέλει να δημιουργήση ο Ρήγας στον δύσκολο χώρο της νοτιοανατολικής Ευρώπης όχι μόνο ανταποκρίνεται προφητικά στις πολιτικές αναγκαιότητες των νέων καιρών, αλλά είναι και η σοβαρώτερη προσπάθεια από ελληνικής πλευράς να σώση την οικουμενικότητα του Πατριαρχείου, πριν προφτάσουν οι εθνικοί ανταγωνισμοί να του μειώσουν την ακτινοβολία, να του αποσπάσουν διαδοχικά τη συγκεντρωτική δύναμη και να το περιορίσουν τελικά στον καθαρώς ελληνικό του ρόλο. Αυτή υπήρξε στο βαθύτερό της νόημα η αποτυχία του κινήματος του Ρήγα, μια αποτυχία με πολύ αισθητές προεκτάσεις, που προχωρούν μέχρι την απελπιστική πραγματικότητα των ημερών μας. 

Τον πυρήνα της διαλέξεως του καθηγητού κ. Ενεπεκίδη απετέλεσε το έργο και η δράση του Ρήγα στη Βιέννη με βάση τις τελευταίες προσωπικές του έρευνες στα αρχεία της αυστριακής πρωτευούσης. Αφού ανέλυσε την πολιτική και πνευματική κατάσταση της αφυπνιζομένης Ευρώπης της εποχής του εθνομάρτυρα, ο ομιλητής κατώρθωσε, με τη λεπτολόγο, επίμονη επιστημονική έρευνα, να απομυθοποιήση την παράδοση, τις συγκεχυμένες πληροφορίες των απομνημονευματογράφων του ήρωα, για να αποσπάση τελικά τη μορφή του από τον θρύλο και να την παραδώση στην αμείλικτη κριτική ιστοριογραφία. Μέσα σ’ αυτήν, οι σχέσεις του με τον Ναπολέοντα και οι επαφές του με τους ισχυρούς παράγοντες της Γαλλικής Επαναστάσεως αποδεικνύονται απλές προθέσεις. Η προετοιμασία του σχεδίου του, που μας τρομάζει και σήμερα ακόμη ως προς τις τεράστιες πολιτικές του προεκτάσεις, έγινε περισσότερο με τον ενθουσιασμό και την αμεριμνησία της νεανικής του καρδιάς παρά με τη μυστικότητα του συνωμότου και τις αρετές ενός πραγματικού αρχηγού, όπως απαιτούσαν οι περιστάσεις, ειδικώτερα μέσα στον αστυνομικό κλοιό της Βιέννης. 

Και αν δεν τον σταματούσε στην Τεργέστη το προδοτικό χέρι του εμπόρου Δημητρίου Οικονόμου, η οικουμενικότητα του σχεδίου του θα συναντούσε στον ελλαδικό χώρο, και ειδικώτερα στη Μάνη, ανυπέρβλητες δυσκολίες. Το σχέδιο του Ρήγα είχε μέσα του αντιφάσεις ως προς τις πολιτικές αντιλήψεις των ανθρώπων της απομονωμένης από τις ευρωπαϊκές αναστατώσεις Ελλάδος. Η σύγκρουση με τους ελλαδικούς Έλληνας, που είχαν κοπή από τη γενική εξέλιξη, φαινόταν να είναι αναπόφευκτη σε μια προσωπική επαφή διαρκείας με τους οραματισμούς του Ρήγα. Είναι μια από τις τραγικές εκείνες περιπτώσεις της ιστορίας όπου η πραγματικότητα υποχωρεί εγκαίρως για να δώση τη θέση της στον θρύλο και το ανεκπλήρωτο όνειρο, γιατί ξέρει ότι αυτά τα δύο βοηθούν συχνά καλύτερα τη δίψα των ανθρώπων για τις μεγάλες συλλήψεις του νου και της καρδιάς.