Ναπολέων Βοναπάρτης: Ένας θρόνος δεν είναι παρά μια σανίδα στολισμένη με βελούδο

Ο Ναπολέων Βοναπάρτης απεβίωσε στις 5:49 μ.μ. της 5ης Μαΐου 1821 στη νήσο της Αγίας Ελένης, στο νότιο Ατλαντικό ωκεανό.

Ο Μέγας Ναπολέων, ο οποίος βρισκόταν εκεί εξόριστος από τα μέσα Οκτωβρίου του 1815, έφυγε από τη ζωή πριν συμπληρώσει τα 52 του χρόνια (είχε γεννηθεί στο Αιάκειο της Κορσικής στις 15 Αυγούστου 1769).

Στην ξεχωριστή προσωπικότητα, στον ιδιόρρυθμο χαρακτήρα του Μεγάλου Ναπολέοντος ήταν αφιερωμένο ένα άρθρο του γάλλου ακαδημαϊκού και λογοτέχνη Αντρέ Μωρουά (1885-1967), που είχε δημοσιευτεί —κατ’ αποκλειστικότητα όσον αφορούσε την Ελλάδα— στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 14 Ιουνίου 1964 υπό τον τίτλο «Ποιος ήταν πράγματι ο Μεγάλος Ναπολέων;»

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 14.6.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στο κείμενο του Μωρουά, που κατέστη γνωστός κυρίως για τις μυθιστορηματικές βιογραφίες του, διαβάζουμε τα εξής:

Ο άνθρωπος ήξερε να γοητεύη. Ευχαρίστως καταλογίζουμε στο ενεργητικό ενός μεγάλου άνδρα κάθε κίνηση οικειότητος, κάθε τρυφερότητα, κάθε έλλειψη προσποιήσεως. Αν και είχε γίνει αυτοκράτωρ, ο Ναπολέων είχε μείνει πολύ ανθρώπινος. «Αυτό που ήταν γοητευτικό», γράφει ο Στεντάλ, «ήταν η ειλικρίνειά του, η αγαθότης του και η ομιλία του — ατέλειωτη, σπινθηροβόλα, γεμάτη από ζωηρές και γραφικές εικόνες, από ζωντανές εκφράσεις, οι οποίες εγίνοντο πιο αιχμηρές και πιο διεισδυτικές χάρις στο λανθασμένο γλωσσικό του ιδίωμα, γιατί δεν μιλούσε σωστά ούτε τα Γαλλικά ούτε τα Ιταλικά».

Κάθε τι που θυμίζει ότι ένας μεγαλοφυής άνδρας έχει σώμα μάς τον φέρνει πλησιέστερα και μας τον κάνει πιο αγαπητό. Έτσι, και ο Ναπολέων είχε γίνει αγαπητός χάρις σε μικροπράγματα: χάρις στο νευρικό παλμό της αριστερής του κνήμης, ο οποίος ανήγγελλε τις μεγάλες του συγκινήσεις, χάρις στην αθώα του ευχαρίστηση να κάνη θερμά λουτρά, χάρις στην συνήθειά του, την οποία είχε διατηρήσει και στην Αγία Ελένη, να τραβά το αυτί των ανθρώπων που πείραζε. Κατά τη διάρκεια της εξορίας του, όταν επείραζε τον Γκουρζώ για την μητέρα του και την αδελφή του, και τα μάτια του Γκουρζώ είχαν γεμίσει δάκρυα, ο Αυτοκράτωρ, ρίχνοντάς του μια πλάγια ματιά, του είπε με έναν τρόπο χαριτωμένο:

 — Δεν είναι πολύ σκληρό εκ μέρους μου, πολύ βάρβαρο, πολύ τυραννικό, να αγγίζω έτσι τόσο τρυφερές χορδές;

Φρόντιζε πάντα να εξευμενίζη την ευθιξία ενός ανθρώπου που μπορεί να είχε πληγώσει. Ο αρχηγός ξέρει τα όρια της υποταγής.

Άλλες ωραίες πλευρές του χαρακτήρα του: Ο Αυτοκράτωρ αγαπούσε να κάνη παρέα με παιδιά, ίσως γιατί τα παιδιά ήσαν τα μόνα πλάσματα τα οποία ήσαν ικανά να μένουν φυσικά εμπρός του. Στην Αγία Ελένη έπαιζε ευχαρίστως στους κήπους με κάτι μικρές Αγγλίδες που του εφέροντο χωρίς σεβασμό.

Ο Στεντάλ υποστήριζε ότι, για να καταλάβη κανείς τον Ναπολέοντα, έπρεπε να θυμάται ότι ήταν Ιταλός. Ίσως, αλλά ήταν επίσης και ένας νέος Κορσικανός. Η οικογένειά του, μία οικογένεια Κορσικανών μικροαστών, την οποία έκανε μία αυτοκρατορική, μία βασιλική οικογένεια, ήταν στα μάτια του το κέντρο του κόσμου. Για την μητέρα του δεν μιλούσε παρά με θαυμασμό. Το οικογενειακό συναίσθημα έμενε πάντα δυνατό στην ψυχή του Αυτοκράτορος.

— Η αδελφή μου Ελίζα, έλεγε, έχει ένα ανδρικό μυαλό και μια δυνατή ψυχή. Η Καρολίνα είναι πολύ ικανή, πολύ επιδέξια. Η Πωλίνα, ίσως η πιο ωραία γυναίκα της εποχής της, ήταν και θα παραμείνη έως το τέλος ο καλύτερος άνθρωπος του κόσμου.

Όπως δεν πέθανε μέσα του ο νέος Κορσικανός αστός, έτσι δεν πέθανε μέσα του και ο υπολοχαγός. Έγινε αρχιστράτηγος, ύπατος, αυτοκράτωρ, κυρίαρχος του κόσμου, κοιμήθηκε στο ίδιο κρεβάτι με την κόρη των Καισάρων, αλλά παρέμεινε ένας απλός στρατιώτης.

Στην εκστρατεία του Βατερλώ, ένα πρωινό, ο Αυτοκράτωρ πλησιάζει μια φωτιά στρατοπέδου. Μέσα σε μια χύτρα βράζουν πατάτες. Ζητά μία και αρχίζει να την τρώει σκεπτικός. Τελειώνοντας, με εμφανή θλίψη, προφέρει μερικές ασύνδετες φράσεις:

— Στο κάτω-κάτω είναι νόστιμο… είναι υποφερτό… Μ’ αυτό μπορεί να ζήση κανείς, σε κάθε τόπο, παντού. Η στιγμή δεν βρίσκεται ίσως πολύ μακρυά… Θεμιστοκλή…

Στο βάθος, και από ένστικτο και από μόρφωση, ήταν μοναρχικός. Πέρασε την νεότητά του στην Μπριέν, σε μια βασιλική σχολή. Βασιλεύς, αυλή, αριστοκρατία ήταν γι’ αυτόν λέξεις γεμάτες νόημα και δύναμη. Μα εάν η καρδιά του ήταν βασιλική, ο νους του κρατούσε από τους Ιακωβίνους. Σε πολλά χωρία του Χρονικού της Αγίας Ελένης βρίσκομε τα ίχνη της μάχης που έδωσαν μέσα του τα δύο αυτά κυβερνητικά συστήματα. Έχει φράσεις επαναστάτη:

«Ένας θρόνος δεν είναι παρά μια σανίδα στολισμένη με βελούδο».

Κι’ όμως, μ’ αυτά τα επαναστατικά συναισθήματα, έγινε ένας από τους ηγέτες της αντι-επαναστάσεως. «Μα αγαπητέ μου», έλεγε, «η ανάγκη της στιγμής δεν έχει καμμιά αξία στα μάτια σας;» Και πίστευε πως το να έχης την αξίωση να αναγεννάς συνέχεια ένα λαό είναι μια πράξη καθαρής τρέλλας.

Οι άνθρωποι οι οποίοι επιτυγχάνουν στην δράση είναι σχεδόν πάντοτε ρεαλιστές. Μερικοί μπορεί να φανούν στην αρχή της ζωής τους δογματικοί. Τα δόγματα βοηθούν να προσελκύσουν τους πρώτους οπαδούς. Μόλις όμως βρεθούν στα πράγματα και στερεά εδραιωμένοι, δεν υπολογίζουν πια τα συστήματα.

— Είναι φρόνιμο, έλεγε ο Αυτοκράτωρ, να κρατάς για τον εαυτό σου το δικαίωμα να γελάς την επομένη τις ιδέες που είχες την προηγουμένη.

Και αλλού λέει:

— Δεν θέλησα να βιάσω τα γεγονότα, για να προσαρμοσθούν στο σύστημά μου. Αντιθέτως, υπέτασσα το σύστημά μου στην απροσδόκητη αλληλουχία των γεγονότων.

Έλεγε ακόμα ότι δεν μπορούσε να φαντασθή άλλον άνθρωπο στον κόσμο που υπετάσσετο καλύτερα απ’ τον ίδιο στην αναπόφευκτη αναγκαιότητα. Εκεί βρίσκεται, υπεστήριζε, η πραγματική δύναμη της λογικής, ο πραγματικός θρίαμβος της ψυχής.

Οι μεγάλοι άνθρωποι της δράσεως βλέπουν τους ανθρώπους όπως είναι και όχι όπως θα έπρεπε να είναι. «Οι άνθρωποι δεν είναι ούτε αποκλειστικά καλοί ούτε αποκλειστικά κακοί», έλεγε ο Ναπολέων. Επειδή δεν περίμενε από αυτούς την τελειότητα, εύκολα συγχωρούσε τις αδυναμίες τους.

— Δεν ξέρετε τους ανθρώπους, έλεγε. Είναι εύκολο να τους καταλάβης όταν θέλης να είσαι δίκαιος. Γνωρίζουν τον εαυτό τους; Μπορούν να εξηγήσουν τον εαυτό τους; Οι περισσότεροι απ’ εκείνους που με εγκατέλειψαν, εάν είχα εξακολουθήσει να είμαι ευτυχής, δεν θα είχαν ποτέ υποπτευθή την αδυναμία τους. Υπάρχουν προτερήματα και ελαττώματα τα οποία εξαρτώνται από τις συνθήκες. Λένε ότι οι άνθρωποι είναι αγνώμονες. Όχι, δεν είναι αλήθεια ότι οι άνθρωποι είναι τόσο αγνώμονες όσο λέγεται. Και εάν συχνά παραπονούμεθα, είναι γιατί, συνήθως, ο ευεργέτης απαιτεί περισσότερα απ’ όσα δίνει.

Συχνά στον Ναπολέοντα ο ρεαλισμός φθάνει έως τον κυνισμό. Εάν είναι πότε Ιακωβίνος, πότε μοναρχικός, είναι γιατί σε τελευταία ανάλυση πιστεύει μόνον στην ισχύ. «Για να κυβερνά κανείς, πρέπει να είναι στρατιωτικός. Δεν κυβερνά κανείς παρά με σπηρούνια και μπότες». Συχνά γίνεται αποφθεγματικός: «Οι επιτιθέμενοι έχουν άδικο εκεί ψηλά, έχουν όμως δίκαιο εδώ κάτω».

[…]

Πνεύμα εύστροφο, με διανοητική εντιμότητα, χωρίς καμμιά αυταπάτη για τους ανθρώπους. Είχε και την μεγάλη τέχνη να τους γοητεύη χωρίς να τους κολακεύη.

Όλα αυτά θα μπορούσαν να εδραιώσουν την καλοτυχία του. Όμως βρίσκεται στην Αγία Ελένη. Τι δεν πήγε καλά; Αναμφισβήτητα πολλές από τις αποτυχίες του οφείλονται στην υπερβολικά έντονη φαντασία του: «Οι δυστυχίες όμως έχουν κι’ αυτές τον ηρωισμό και την δόξα τους. Η αντιξοότης έλειπε από την σταδιοδρομία μου. Εάν είχα πεθάνει πάνω στον θρόνο, μέσα στα σύννεφα της παντοδυναμίας μου, θα είχα μείνει για πολλούς ανθρώπους ελλιπής. Σήμερα, χάρις στη δυστυχία μου, θα μπορέσουν να με κρίνουν γυμνό».

Γυμνό; Όχι εντελώς, γιατί η απόλυτη αντικειμενικότης απέναντι στον εαυτό σου δεν είναι μία στάση ανθρώπινη. Ο Ντοστογιέφσκυ και ο Ρουσσώ, όταν κατηγορούν τον εαυτό τους, τον υπερασπίζουν. Ο Ναπολέων […] είχε πη μια μέρα, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας της Γαλλίας:

«Μόνον ο στρατηγός Βοναπάρτης θα μπορέση να σώση τον Αυτοκράτορα Ναπολέοντα». Και στο Χρονικό της Αγίας Ελένης είναι ο υπολοχαγός Βοναπάρτης ο οποίος σώζει τον Αυτοκράτορα Ναπολέοντα. Συχνά, μέσα σ’ αυτήν την έρημο ήττας και ανίας, λυπήθηκε που δεν είχε πεθάνει στη Μόσχα.

— Εξοχώτατε, απαντούσε ο Λας Κάζες (σ.σ. γάλλος ιστορικός και συγγραφέας), η Ιστορία θα είχε στερηθή την επάνοδο από την νήσο Έλβα, την ηρωικώτερη πράξη που διέπραξε ποτέ άνθρωπος…

— Ναι, το παραδέχομαι, είπε ο Αυτοκράτωρ. Υπάρχει κάτι σ’ αυτό που λέτε. Αλλά ας πούμε στο Βατερλώ… Εκεί θα έπρεπε να είχα πεθάνη.

Αυτοί οι μεγάλοι ανιχνευτές της δόξας αποσπώνται από την ίδια τους την ύπαρξη, πετούν από πάνω της και δεν την συλλαμβάνουν παρά σαν ένα έργο τέχνης. Αλλά ο Ναπολέων, στις ημέρες της απόλυτής του διαύγειας, ήξερε καλά ότι η Αγία Ελένη ήταν στην ιστορία του ο τρισάθλιος, υπέροχος και απαραίτητος επίλογος.