Οταν η λογοκρισία των βιβλίων τα κάνει πιο δημοφιλή

Το γεγονός ότι η λογοκρισία μπορεί στην πραγματικότητα να επιτρέψει την κυκλοφορία των βιβλίων αντί να την περιορίσει φαίνεται αντιφατικό. Ωστόσο είναι ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται στην ιστορική διάρκεια. Ως συγγραφέας βιβλίων για τα έργα του Σαίξπηρ με πιο πρόσφατο το «Portable Magic: A History of Books and their Readers» (Penguin, 2022) που πραγματεύεται την ιστορία των βιβλίων, θα έλεγα πως το καλύτερο επιχείρημα στις λογοτεχνικές πωλήσεις είναι η απειλή της λογοκρισίας. Γιατί προσελκύει την προσοχή σε βιβλία που διαφορετικά θα μπορούσαν να έχουν περάσει απαρατήρητα.

Ας δούμε όμως τις πρακτικές της Αντιμεταρρύθμισης. Ο πρύτανης του κολεγίου St Alban στο Βαγιαδολίδ της Ισπανίας κατά τον 17ο αιώνα πρέπει να είχε γουρλώσει τα μάτια του από τη δουλειά που έπρεπε να κάνει πάνω στο βιβλίο το οποίο προοριζόταν να ενταχθεί στη βιβλιοθήκη του ιδρύματος. Το Σεμινάριο των Ιησουιτών – γνωστό και ως Αγγλικό Κολέγιο λόγω της προώθησης ιεραποστόλων αφοσιωμένων στην επαναφορά της Αγγλίας στον Καθολικισμό – είχε λάβει έναν τόμο 900 σελίδων με τα έργα του Σαίξπηρ. Ο Γουίλιαμ Σάνκι έξυσε τη μύτη της πένας του και άρχισε τη μακρά δουλειά της λογοκρισίας ασεβούς, αντικαθολικού και κατά τα άλλα ακατάλληλου υλικού.

Υστερα από πολλές κηλίδες μελανιού πάνω σε λέξεις της «Τρικυμίας», στο «Πολύ κακό για το τίποτα», ο πρύτανης Σάνκι πελάγωσε. Ενα θεατρικό έργο για έναν προσποιούμενο μοναχό και μια αρχάρια καλόγρια, το «Με το ίδιο μέτρο», ανάγκασε τον Σάνκι να παραδεχτεί την ήττα του. Ο θεολόγος άφησε κάτω το στιλό του και πήρε μια κοφτερή λεπίδα για να κόψει τις σελίδες ολόκληρου του έργου.

Αυτό που προκαλεί εντύπωση, ωστόσο, δεν είναι η λογοκρισία. Είναι το γεγονός ότι αυτά τα χαρούμενα κοσμικά, εμφανώς αντι-καθολικά, ριψοκίνδυνα δράματα εξετάστηκαν εξαρχής για να συμπεριληφθούν στον θρησκευτικό θεσμό. Οι διορθώσεις του Σάνκι αφορούσαν λιγότερο τη λογοκρισία και περισσότερο τη διόρθωση του κειμένου με σκοπό την κυκλοφορία του έργου. Και κατέστησε περισσότερο δυνατό για τους ιεροσπουδαστές να διαβάζουν Σαίξπηρ (έστω αφήνοντας εκτός το «Με το ίδιο μέτρο»).

Ο κατάλογος του Βατικανού

Το ίδιο διάστημα, ως προσθήκη στο πιο γνωστό Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων, το Βατικανό δημοσίευσε ένα Index Expurgatorius (ευρετήριο εκκαθαρίσεων): μια λίστα δηλαδή με τα χωρία που θα μπορούσαν να αποκοπούν από κατά τα άλλα προσβλητικά βιβλία για να γίνουν αποδεκτά. Φυσικά η κίνηση αυτή τράβηξε ακούσια την προσοχή στα ίδια τα πράγματα που είχε σκοπό να καταστείλει. Ο προτεστάντης βιβλιοθηκάριος Τόμας Μπάρλοου έγραψε με χαρά ότι η Καθολική Εκκλησία είχε κάνει τη δουλειά του γι’ αυτόν, δείχνοντας αυτό που ο ίδιος ήθελε να διαβάσει.

Στην Οκλαχόμα του 1960

Ομοίως στη δεκαετία του 1960 στην Οκλαχόμα, όταν η σταυροφορία ήθους της ομάδας Mothers United for Decency έφτιαξε έναν αισχρολογικό έντυπο κατάλογο γεμάτο με απαράδεκτα βιβλία, σίγουρα κάποιοι ντόπιοι θα το χρησιμοποίησαν ως μια επιμελημένη λίστα βιβλίων προς ανάγνωση. Ανάμεσα στα σύγχρονα  παραδείγματα ξεχωρίζει η περίπτωση της ακαδημαϊκού Wendy Doniger, ειδικής στις ινδουιστικές σπουδές. Η Doniger παρατήρησε ότι η αγωγή εναντίον του βιβλίου της «The Hindus: An Alternative History» (Οι Ινδουιστές: Μια εναλλακτική ιστορία) είχε ως αποτέλεσμα να γίνει ένα απροσδόκητο μπεστ σέλερ το 2013. Ο εκδοτικός οίκος Penguin αρχικά την υπερασπίστηκε απέναντι στις κατηγορίες ότι ήταν δυσφημιστική για το ινδικό εθνικό κίνημα και το ινδουιστικό πάνθεον θεών και θεοτήτων. Αλλά στη συνέχεια συμφώνησε να σταματήσει την έκδοση και να πολτοποιήσει τα αντίτυπα. Μόνο που δεν βρήκε κανένα αντίτυπο, αφού το βιβλίο της Doniger είχε εξαντληθεί.

Αλλά και το 1961 πιθανόν λίγοι αναγνώστες ήταν τόσο ενθουσιασμένοι για να αποκτήσουν ένα φτηνό αντίτυπο του «Εραστή της λαίδης Τσάτερλι». Ομως η δίκη δημιούργησε μια ανυπόμονη αγορά. Αν οι εισαγγελείς ήθελαν να περιορίσουν την πρόσβαση στο τολμηρό μυθιστόρημα του Ντ. Χ. Λόρενς, ίσως να ήταν καλύτερα απλά να σιωπήσουν γι’ αυτό. Εχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι όταν τα βιβλία λογοκρίνονται, σβήνονται ή αποσύρονται από το οπτικό πεδίο. Ομως συχνά αναθεωρούνται και περνάνε από νέα φιλολογική επεξεργασία για να αυξηθούν οι πωλήσεις τους: Ο Ρέι Μπράντμπερι, συγγραφέας του «Φαρενάιτ 451», ενός δυστοπικού μυθιστορήματος για την καύση βιβλίων, σοκαρίστηκε όταν διαπίστωσε ότι οι αμερικανοί εκδότες τού το λογόκριναν για να το κάνουν πιο αποδεκτό στο αμερικανικό σχολείο. Εβδομήντα πέντε περιπτώσεις των λέξεων «damn» (ανάθεμα) και «hell» (διάολος) αφαιρέθηκαν για να καθιερωθεί το βιβλίο στην προσοδοφόρα αγορά της εκπαίδευσης. Κάτι για το οποίο ο Μπράντμπερι συμφώνησε απρόθυμα.

Emma Smith

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ «ΤΑ ΝΕΑ»