Ο Ντεριντά και ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία

«Είναι πάντα αδύνατο να διαβάσεις την ανάγνωση»

Πωλ ντε Μαν

Ανακυκλώνοντας εδώ ένα κείμενό μου που δημοσιεύτηκε στις 29.5.1999 στα «ΝΕΑ» – διότι το χαρτί επιστρέφει σε αυτό που κυκλώνει ο αναγνώστης διαβάζοντας με το μολύβι στο χέρι – κατάλαβα όχι μόνο τι ήθελε τότε να πει ο Ντεριντά για τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία, αλλά και γιατί αυτό που είχε πει ανακυκλώνεται τώρα από την Ιστορία. Επιπλέον, κατανόησα πως αυτό που σήμερα η ιστοριογραφία για τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία κατέγραψε τότε, δημιουργεί τώρα πολύ πιο απτά αποτελέσματα στην Ιστορία. Και το βλέπουμε.

Ελεγε λοιπόν ο Ντεριντά πως αυτός ο πόλεμος είναι άδικος διότι δεν υπάρχει δίκαιος πόλεμος ακόμα κι όταν γίνεται για να πέσει ένας τύραννος. «Αποτελεί αντίφαση ένας ανήθικος εξ ορισμού πόλεμος να γίνεται για ηθικούς λόγους. Οι λόγοι είναι κατά τη γνώμη μου ιδεολογικοί και κατ’ ουσίαν πρόκειται για πόλεμο κυρίαρχων κρατών με διακύβευμα την κυριαρχία και όχι την ηθική και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το καθεστώς του Μιλόσεβιτς είναι ασφαλώς απαράδεκτο. Ομως η λύση των βομβαρδισμών δεν είναι η ενδεδειγμένη». Ο Ντεριντά πρόσθετε επιπλέον πως «η ηθική δεν επιβάλλεται με καταναγκαστικό τρόπο, όπως οι νόμοι και εμμέσως η ιδεολογία.

Η ηθική προκύπτει απ’ την εύρυθμη λειτουργία της Δημοκρατίας, η οποία στηρίζεται στην ηθική. Οπότε η ηθική προέλευση των ανθρώπινων δικαιωμάτων οφείλει να περιβληθεί με την ισχύ των κανόνων του δικαίου, ώστε τα ανθρώπινα δικαιώματα να τεθούν σε ισχύ. Και δεν νομίζω ότι υπάρχει άλλη αρμοδιότητα ισχύος και εφαρμογής τους από αυτή που διαθέτει ο ΟΗΕ. Το ΝΑΤΟ φαίνεται να υφαρπάζει, λόγω της ισχύος του, αυτή την αρμοδιότητα, αυτοεξουσιοδοτούμενο να παρέμβει. Αυτό συμβαίνει για λόγους πολιτικούς, πολιτιστικούς, οικονομικούς, αλλά συμβαίνει επίσης και για έναν τυπικό λόγο: ότι δεν έχει επέλθει η αναμενόμενη μεταρρύθμιση του ΟΗΕ ώστε η θεσμοθέτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων να ανταποκρίνεται στην ηθική όχι μόνο της Δύσης αλλά και των πολιτισμών για τους οποίους τα δικαιώματα παραμένουν ακόμη αναφομοίωτη πολιτισμικά έννοια. Δεν είμαι της γνώμης ότι η άρνηση να κάνεις πόλεμο είναι πιο αρνητική από τον πόλεμο τον ίδιο. Υπάρχει μια διάσταση πολιτική του πολέμου, που σημαίνει προτεραιότητα των πολιτικών μέσων επί της λογικής των στρατιωτικών. Και δεν πρόκειται για θεωρητική αντίδραση απέναντι στη βία, αλλά για τη μόνη πρακτική που αναγνωρίζω: την πολιτική της διπλωματίας. Ενας πόλεμος που γίνεται στο όνομα της νομιμότητας δεν είναι υποχρεωτικά ένας δίκαιος πόλεμος. Ας προσέξουμε τη διπλή κίνηση: η νομιμότητα προκύπτει από έναν μη τόπο, αλλά συγχρόνως εμφανίζεται μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια, μέσα στην ιστορία των κυρίαρχων κρατών. Δεν είναι συνεπώς ούτε απόλυτα υπερβατική ούτε καθαρά εμπειρική αλλά εκείνο το οιονεί-υπερβατικό που συγχρόνως είναι το διπλό όριο και το διπλό πέρασμα από το εμπειρικό στο υπερβατικό. Αυτή τη διαφορά δεν τη λαμβάνουν υπόψη τους ούτε οι πολιτικοί ούτε οι στρατηγοί και από τις δύο πλευρές αυτού του πολέμου».

Ρώτησα τον Ντεριντά εάν και η αποτροπή του πολέμου προϋποθέτει κατά κάποιον τρόπο την προαγωγή της «ηθικής κρίσεως» εκ μέρους μας και εάν στην εποχή μας οι δραματικότερες συγκρούσεις δεν είναι οι συγκρούσεις μεταξύ κρατών αλλά εντός του ιδίου του κράτους. Μου απάντησε ότι δεν υπάρχει διαφορά στη βία και ότι δεν αναγνωρίζει διαβαθμίσεις βίας ούτε επιλογές βίαιων μέσων. Δεν αντιλαμβάνεται τον όρο «έξυπνες βόμβες». Η φαιδρή τυπολογία ανάμεσα σε «έξυπνες» και «κουτές» βόμβες δεν είναι θέμα ηθικής κρίσεως και ανήθικος είναι αυτός ακριβώς που κρίνει μια βόμβα «έξυπνη» ή «κουτή».

Στη βόμβα σημασία έχει το ουσιαστικό και όχι το επίθετο.

Ο Ντεριντά αναρωτήθηκε εάν το ΝΑΤΟ και οι Σύμμαχοι είχαν πράγματι προετοιμαστεί για τις τρομερές ηθικές συνέπειες ενός πολέμου και αν ναι, δεν είχαν το δικαίωμα να δηλώνουν πως δεν θα έθεταν σε κίνδυνο τη ζωή των στρατιωτών τους. Μου είπε κατά λέξη: «Οι ζωές των Σέρβων και των άλλων μπορούν να χαθούν, αλλά όχι οι ζωές των στρατιωτών του ΝΑΤΟ. Κι αυτό είναι ανηθικότητα».

Μου είπε ακόμα πως «το απροϋπόθετο αφήνει στον καθένα να αποφασίσει ad hoc για τις προϋποθέσεις υπεύθυνα και με τον τρόπο που θα αποκλείει τους λογαριασμούς και τα πάρε-δώσε, ή που θα παίρνει το ρίσκο αυτών των λογαριασμών. Και το ΝΑΤΟ δεν πήρε κανένα ρίσκο».

Τον ρώτησα αν το «πολιτικό» μπορεί να εννοηθεί χωρίς την έννοια του «κυρίαρχου» που αποφασίζει τον πόλεμο και την «κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Ο Ντεριντά χαμογέλασε: «Δεν μπορεί να εννοηθεί πάντως χωρίς τα δικαιώματα. Η κυριαρχία είναι έννοια θεολογική, τα δικαιώματα όχι».

Ρώτησα τον γάλλο φιλόσοφο, σαν να ήθελα – διότι το ήθελα – να τον προκαλέσω, τι σημαίνει η φράση του: «Το να αγαπάς με έρωτα ή με φιλία πάει να πει μπορώ να σε σκοτώσω, μπορείς να με σκοτώσεις. Ο ένας μπορεί να σκοτώσει τον άλλο». Ξαναχαμογέλασε και μου είπε: «Είναι απλό: είμαστε ήδη νεκροί ο ένας για τον άλλο όταν αγαπιόμαστε».

«Κι όταν σκοτωνόμαστε;» συνέχισα.

Δεν μου απάντησε, σα να ήξερε πως το να πεθάνει ο ένας για να ζήσει ο άλλος δεν έχει κανένα νόημα, διότι τότε  ποιος θα αναγνωρίσει την ύπαρξη του επιβιώσαντος.

Συμπέρανα πως με την έμμεση αυτή αναφορά στη διαλεκτική σχέση κυρίου και σκλάβου στην εγελιανή

«Φαινομενολογία του Νου», ο Ντεριντά ζητούσε κάτι άλλο: έναν συμβιβασμό ώστε να μην πεθάνει κανένας από τους δύο και το ζεύγμα κυρίου και σκλάβου να καταργηθεί. Τώρα όμως ο ένας γίνεται κύριος και σκλάβος του άλλου – ή τουλάχιστον, αυτό νομίζει πως γίνεται – διότι όπως ο πόλεμος έτσι και η ειρήνη πυροδοτούν διαρκώς το ένα το άλλο.

Προς όφελος ποιου; Νομίζω πως είναι κάθε φορά ο κύριος που το δείχνει, έχοντας τον τρόπο να κάνει τον άλλον  να πιστεύει πως και αυτός κύριος  είναι. Οπως το παίζουν ο Πούτιν με τον Μπάιντεν ξαναγράφοντας τη φαινομενολογία του Ανόητου – και του αδιανόητου, επίσης.

Επιμύθιο: Ο Ντεριντά από τότε ήταν από τη σωστή πλευρά της ιστορίας του.