Ευτύχης Μπιτσάκης: Η σχέση του Διαφωτισμού με το Μαρξισμό

[…] Η έννοια του Διαφωτισμού, όπως και η έννοια της νεωτερικότητας, χρησιμοποιείται κατά κανόνα χωρίς ιστορικούς – ταξικούς προσδιορισμούς. Αντίστοιχα, ο Διαφωτισμός δεν είναι ο φωτισμός του ανθρώπινου γένους στην πορεία του προς την πρόοδο, την κοινωνία της αφθονίας και την αιώνια ειρήνη. Είναι μια μορφή αντίληψης της κοινωνικής πραγματικότητας και γενικότερα του κόσμου, από τη σκοπιά της ανερχόμενης αστικής τάξης του 17ου και του 18ου αιώνα.

Πράγματι, ο Διαφωτισμός συνδέθηκε με το πνευματικό κίνημα του «αιώνα των φώτων», το οποίο προετοίμασε ιδεολογικά τη Γαλλική Επανάσταση και γενικότερα τις αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις. Το κίνημα αυτό ήταν ιστορικά και ταξικά καθορισμένο. Ως άρνηση της φεουδαρχικής κοινωνίας, θεμελιώθηκε στις έννοιες της ελευθερίας, της προόδου, του κράτους δικαίου και συνολικά του ορθού λόγου, θεμελίου της κοινωνίας την οποίαν οραματίζονταν οι ιδεολόγοι της πρώιμης αστικής τάξης. Ποιο ήταν όμως το πραγματικό περιεχόμενο αυτών των εννοιών; Και ποια είναι η μαρτυρία της Ιστορίας;

Κατά τον Καντ, π.χ. (για να αναφερθώ σε μια από τις μεγαλύτερες μορφές του αστικού διαφωτισμού), η κοινωνική πρόοδος θεμελιώνεται στον ανθρώπινο Λόγο. Εχθρός της ανελευθερίας, ο Καντ οραματιζόταν μια κοινωνία ελευθερίας, την ηθική τελειοποίηση του ανθρώπινου γένους και την αιώνια ειρήνη. Αντίστοιχα, η διαλεκτική αντίληψη του Χέγκελ οραματιζόταν την υπέρβαση τής τότε κοινωνικής πραγματικότητας και την ολοκλήρωση της ιστορικής κίνησης μέσα από τη διαδικασία της αυτοσυνείδησης του Απόλυτου Πνεύματος — της άρσης της αλλοτρίωσης.

«ΤΑ ΝΕΑ», 10.1.1996, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ποιες ήταν οι ενδογενείς αντιφάσεις του αστικού διαφωτισμού, οι οποίες καθόρισαν και τα ιστορικά του όρια;

Οι ιδεολόγοι της πρώιμης αστικής τάξης μιλούσαν στο όνομα της ανθρωπότητας. Εντούτοις, η οπτική τους, ιστορικά καθορισμένη, ήταν η οπτική της αστικής τάξης. Όπως έγραφε ο Ένγκελς τον περασμένο αιώνα, η αντίληψη των διαφωτιστών ήταν η αντίληψη της αστικής τάξης για την πραγματικότητα: Ο Λόγος τους ήταν ο λόγος της αστικής τάξης και το Βασίλειο του Λόγου δεν επρόκειτο να είναι άλλο από το βασίλειο του λόγου (και του παραλογισμού) της κεφαλαιοκρατικής πραγματικότητας. Το Δίκαιο, υψωμένο στο απόλυτο, δεν ήταν άλλο από το δίκαιο της αστικής κοινωνίας. Αντίστοιχα, η ισότητα ήταν η ισότητα απέναντι στο νόμο, θεμελιωμένη στην οικονομική και την κοινωνική ανισότητα. Τέλος, η Ελευθερία, άρνηση των φεουδαρχικών θεσμών, ήταν, σε τελευταία ανάλυση, η ελευθερία των εμπορευματικών σχέσεων και η αντίστοιχη απελευθέρωση της εργατικής δύναμης από τις δουλείες της φεουδαρχικής κοινωνίας. Συνολικά, η αντίληψη του Διαφωτισμού ήταν η αντίληψη ενός τέλους της Ιστορίας, η οποία ολοκληρώνεται στην αστική κοινωνία, και η αντίληψη του Ανθρώπου ως ανθρώπου-αστού. Τέλος, το κίνημα του Διαφωτισμού ήταν υποθηκευμένο στην κυρίαρχη θεολογική αντίληψη της φύσης και του ανθρώπου. Από τον Καρτέσιο μέχρι τον Ροβεσπιέρο, από τον Καντ μέχρι τον Χέγκελ και από τον Λοκ μέχρι τον Χιουμ, η θρησκευτική αντίληψη διαπερνά ολόκληρο το κίνημα του Διαφωτισμού, υπονομεύοντας τον Ορθό Λόγο, ο οποίος είχε αυτοαναγορευθεί κριτήριο του εαυτού του.

Τα προηγούμενα δεν αποβλέπουν στο να μηδενίσουν την αξία του κινήματος του Διαφωτισμού. Θέλουν να αναδείξουν τον ταξικό χαρακτήρα του και τα ιστορικά του όρια, σε αντίθεση με τη δεσπόζουσα, ιδεολογική χρήση της έννοιας. Εξάλλου, η αντίληψη την οποία σκιαγράφησα αντιστοιχεί στην ουσία και στην πορεία των κεφαλαιοκρατικών κοινωνιών. Πράγματι, η αστική κοινωνία θεμελιώθηκε στην εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης του νεώτερου προλεταριάτου, το οποίο υπήρξε το κύριο θύμα της προόδου. Ο πλούτος της προήλθε εν μέρει από την απάνθρωπη εκμετάλλευση των αποικιών και των «υποανάπτυκτων» χωρών. Προκειμένου να κατακτήσει αγορές και πηγές πρώτων υλών, η αστική τάξη εξαπέλυσε απειρία τοπικών πολέμων, δύο παγκόσμιους πολέμους, επέβαλε δικτατορίες και δεν δίστασε μπροστά σε γενοκτονίες. Η σημερινή παγκόσμια πραγματικότητα απεικονίζει την οικτρή κατάληξη του καπιταλισμού και την αναπόφευκτη χρεοκοπία του διαφωτιστικού προγράμματος. Ειδικά το κύμα του μυστικισμού, των αιρέσεων, του εθνικισμού κ.λπ. διαψεύδει, από μια άλλη άποψη, τις ελπίδες των διαφωτιστών.

Για πολλούς «μαρξιστές», ο Μαρξισμός αποτελεί συνέχεια του Διαφωτισμού. Στην πραγματικότητα η σχέση του Μαρξισμού με το Διαφωτισμό είναι σχέση συνέχειας και ρήξης, αλλαγής της ταξικής θεώρησης και μετατόπισης του ιδεολογικού πεδίου.

*Κείμενο του Ευτύχη Μπιτσάκη, που έφερε τον τίτλο «Όρια του Διαφωτισμού» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» την Τετάρτη 10 Ιανουαρίου 1996.

Στον Ευτύχη Μπιτσάκη, άρτι μεταστάντα, αφιερώσαμε και το προ ολίγου δημοσιευθέν άρθρο μας υπό τον τίτλο «Το παλαιό πεθαίνει και το νέο δεν λέει να γεννηθεί».