Σπύρος Ιακωβίδης: Όλβιος όστις της ιστορίας έσχε μάθησιν

[…]

Ποια είναι η σημασία και, ενδεχομένως, η χρησιμότης της ιστορικής γνώσης; Είναι απλή ικανοποίηση της έμφυτης περιέργειας του ανθρώπου, ο οποίος, κατά τον Αριστοτέλη, φύσει τού ειδέναι ορέγεται; Είναι ένα χρήσιμο μάθημα για όσους θέλουν να εκτιμήσουν τι αποτελέσματα θα έχει μία ενέργειά τους εφόσον αυτά, δεδομένης της ανθρώπινης φύσεως, θα είναι όμοια ή παραπλήσια προς όσα ανάλογα συνέβησαν στο παρελθόν, όπως παρατηρεί ο Θουκυδίδης; Είναι η έκδοση των συμβάντων όπως την διατυπώνουν οι εκάστοτε νικητές, όπως έχει λεχθεί κατ’ επανάληψη; Ή είναι απλώς ανοησίες, σύμφωνα με το απόφθεγμα του Henry Ford History is bunk (η ιστορία είναι μπούρδες);

Ασφαλώς δεν είναι το τελευταίο. Εάν ο άνθρωπος δεν ήταν προικισμένος με μνήμη, που είναι η βάση της ιστορίας, και δεν είχε τη δυνατότητα να συγκρατεί όσα είδε και γνώρισε και να μεταδίδει από άτομο σε άτομο και από γενεά σε γενεά προφορικά ή γραπτά, εάν δηλαδή δεν είχε επίγνωση της εξελίξεώς του μέσα στον χρόνο, τόσο εμείς όλοι όσο και ο ίδιος ο Ford δεν θα είχαμε καν πλησιάσει στην χρησιμοποίηση της φωτιάς και πολύ λιγότερο στην εφεύρεση της ρόδας και θα εξακολουθούσαμε να αναζητούμε την τροφή μας ανάμεσα και επάνω στα δέντρα. Ούτε και η άποψη περί υπαγορεύσεως της ιστορίας από τους νικητές είναι σωστή. Εν πρώτοις, στις ανθρώπινες σχέσεις δεν υπάρχουν πάντοτε και κατ’ αποκλειστικότητα νικητές και ηττημένοι, ούτε είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου η ιστορία καταγράφηκε από εκείνους ή, έστω, και από εκείνους που έχασαν. Ακόμη, ενώ είναι αλήθεια ότι οι άνθρωποι μπορούν και θα έπρεπε να διδάσκονται και να επωφελούνται από τις εμπειρίες των παλαιοτέρων, τούτο δεν συμβαίνει πάντοτε ή, μάλλον, συμβαίνει σπανίως. Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται μεν γιατί οι συνθήκες δεν είναι συνεχώς και πάντοτε οι ίδιες, οι αντιδράσεις των ανθρώπων όμως είναι συχνά παραπλήσιες προς εκείνες που η πείρα θα συνιστούσε να αποφευχθούν. Τέλος, η έφεση για την γνώση είναι δεδομένη και αναμφισβήτητη, και γνώση χωρίς μνήμη δεν νοείται, το ειδέναι όμως είναι έννοια γενικότερη από την ανάπλαση του παρελθόντος και περιλαμβάνει και άλλες νοητικές και συναισθηματικές λειτουργίες, όπως π.χ. την συλλογιστική, την συναίσθηση της πραγματικότητος, αλλά και των φαινομένων, καθώς και την σύλληψη, περιγραφή και διατύπωση αφηρημένων εννοιών.

Τι είναι λοιπόν το νόημα της ιστορίας;

Ο Iακωβίδης το Φεβρουάριο του 1953 (πηγή: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία)

Ο άνθρωπος είναι από την φύση του ον κοινωνικό, πράγμα που σημαίνει ότι είναι πλασμένος να ζει ως μέλος ενός συνόλου, που αρχίζει από την οικογένεια και εκτείνεται, με τα σημερινά δεδομένα, έως το έθνος, το σύνολο των ανθρώπων που έχουν κοινή γλώσσα, κοινές συνήθειες και παραδόσεις, κοινή θρησκεία και κοινό παρελθόν, δεμένο με τον τόπο στον οποίο ζουν. Το κοινό παρελθόν εκφράζεται ως κοινή ιστορία, και η μελέτη της ικανοποιεί την περιέργεια, αλλά, κυρίως, ενδυναμώνει τους ηθικούς και κοινωνικούς δεσμούς. Το άτομο, μελετώντας το παρελθόν του, βλέπει σε τι ωφελήθηκε από τους προγόνους του ως προς τις ηθικές επιταγές, την στάθμη των πνευματικών και πολιτιστικών επιδόσεων και το επίπεδο διαβιώσεως, διαπιστώνει δηλαδή όλα όσα τους οφείλει. Αυτό ξυπνά ένα ισχυρό αίσθημα ευθύνης απέναντι στους συγχρόνους του και του υποδεικνύει τρόπους κοινωνικής συμπεριφοράς βασισμένους στην εμπειρία του παρελθόντος. Η ιστορία δηλαδή φέρνει τον άνθρωπο κοντά στις ρίζες του, του επιβάλλει ορισμένους ηθικούς και κοινωνικούς κανόνες, τον κάνει να σκέπτεται προτού ενεργήσει, του ενισχύει το αίσθημα ασφάλειάς του ως ατόμου μέσα στο κοινωνικό σύνολο και συγχρόνως του διεγείρει την συναίσθηση των υποχρεώσεων που έχει έναντι του συνόλου αυτού. Με άλλους λόγους, τον τοποθετεί ως κοινωνικό ον, χρήσιμο στην ομάδα μέσα στην οποία ζει, και του καθορίζει την αφετηρία των ενεργειών και των επιδόσεών του.

Τελειώνω με ένα απόσπασμα έργου του Ευριπίδη, που μοιάζει να είναι ιδιαιτέρως αισιόδοξο:

όλβιος όστις της ιστορίας
έσχε μάθησιν,
μήτε πολιτών επί πημοσύνην
μήτ’ εις αδίκους πράξεις ορμών,
αλλ’ αθανάτου καθορών φύσεως
κόσμον αγήρων, πη τε συνέστη
και όπη και όπως.
τοις δε τοιούτοις ουδέποτ’ αισχρών
έργων μελέδημα προσίζει.

(Μακάριος όποιος έμαθε και κατέχει την ιστορία,
αυτός δεν παρασύρεται ούτε στο να βλάψει τους πολίτες
ούτε στο να αδικήσει,
αλλά παρατηρεί την αγέραστη τάξη της αθάνατης φύσης
πώς αυτή δημιουργήθηκε και πού και με ποιο σκοπό.
Σε τέτοιους ανθρώπους δεν έρχεται ποτέ η ιδέα να φερθούν αισχρά.)

*Απόσπασμα από ομιλία του Σπύρου Ιακωβίδη στην Ακαδημία Αθηνών, στο πλαίσιο δημόσιας συνεδρίας της 8ης Ιανουαρίου 2004. Επρόκειτο για το λόγο που είχε εκφωνήσει ο Ιακωβίδης ως αναλαμβάνων πρόεδρος της Ακαδημίας και έφερε τον τίτλο: «Ιστορία: Ορισμός και σημασία της» (πηγή: Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών).

Ο αρχαιολόγος και ακαδημαϊκός Σπύρος Ιακωβίδης, ειδήμων επί ζητημάτων μυκηναϊκής αρχαιολογίας, απεβίωσε, πλήρης ημερών, στις 16 Ιουνίου 2013.

Κορυφαίο επίτευγμα του Ιακωβίδη, ο οποίος συνέβαλε τα μέγιστα στην έρευνα του μυκηναϊκού κόσμου χάρη στην επιμονή του και την αφοσίωσή του στο έργο του, υπήρξε η ουσιαστική προώθηση της επιστημονικής έρευνας αναφορικά με τις μυκηναϊκές ακροπόλεις.

Ο Iακωβίδης, όρθιος πρώτος από δεξιά, με συμπολεμιστές του στα βουνά της Ηπείρου το 1944 (πηγή: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία)

Γεννημένος στην Αθήνα το 1922, ο Ιακωβίδης φοίτησε στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών (απόφοιτος της τάξης του 1940).

Ακολούθως σπούδασε Αρχαιολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (κατέστη πτυχιούχος το 1946 και κάτοχος διδακτορικού τίτλου το 1962).

Εργάστηκε ως επιμελητής αρχαιοτήτων (1952-1954) και πραγματοποίησε ανασκαφικές έρευνες στις Μυκήνες, στην Ακρόπολη των Αθηνών, στην Ελευσίνα, στην Περατή (νεκροταφείο στην περιοχή του Πόρτο Ράφτη), στην Πύλο, στον Γλα, στη Θήρα κ.α.

Ο Ιακωβίδης δίδαξε Αρχαιολογία στα Πανεπιστήμια Αθηνών (1970-1974), Μάρμπουργκ (1976-1977), Χαϊδελβέργης (1977) και Πενσυλβάνια (1979-1991).

Στο συγγραφικό έργο του συγκαταλέγονται αυτοτελείς μονογραφίες, συλλογικά δημοσιεύματα, πληθώρα επιστημονικών άρθρων, βιβλιοκρισίες κ.λπ.

Μεγάλος υπήρξε ο αριθμός των διαλέξεων που έδωσε ο Ιακωβίδης στην Ελλάδα και σε άλλα κράτη.

Ο διαπρεπής αρχαιολόγος υπήρξε μέλος πολλών επιστημονικών ιδρυμάτων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (μεταξύ άλλων, Της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, της Βρετανικής Σχολής Αθηνών και του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου).

Διετέλεσε πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών (2004) και τακτικό μέλος αυτής από το 1991 έως το θάνατό του.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Ιακωβίδης είχε προσφέρει εθελοντικά τις υπηρεσίες του, ως πρωτοετής φοιτητής, στο σπουδαίο έργο της απόκρυψης των αρχαίων θησαυρών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο Ιακωβίδης, που είχε νυμφευτεί τη συγγραφέα Αθηνά Κακούρη, τιμήθηκε με το Μετάλλιο Εθνικής Αντίστασης (επί Κατοχής είχε καταταγεί στις Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών υπό τον Ναπολέοντα Ζέρβα) και με τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος.