Καλλίπολη: Μια σκληρά εκστρατεία φθοράς

Η ανατολή του ηλίου εις την χερσόνησον της Καλλιπόλεως εις τας 25 Απριλίου εφέτος θα σημάνη την 50ήν επέτειον μιας των πλέον αμφισβητουμένων εκστρατειών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αι αποβάσεις την ημέραν αυτήν επί του τουρκικού εδάφους επρόκειτο να στοιχίσουν εις τον νεαρόν τότε Ουίνστον Τσώρτσιλ την θέσιν του ως Πρώτου Λόρδου του Ναυαρχείου.

Ολίγον προ της αυγής την 25ην Απριλίου του 1915 αυστραλιανά, νεοζηλανδικά και βρεττανικά στρατεύματα απεβιβάζοντο εξ εφόδου εις τας αποτόμους ακτάς του νοτίου άκρου της χερσονήσου υπό τα καταιγιστικά πυρά της τουρκικής αμύνης. Ήτο η ημέρα κατά την οποίαν οι Αυστραλιανοί στρατιώται πρώτοι ενέγραψαν το όνομα των Ανζάκ (αρχικά των λέξεων Αυστραλιανόν και Νεοζηλανδικόν Σώμα Στρατού) εις τας δέλτους της ιστορίας, όπως και την Ημέραν των Ανζάκ εις το ημερολόγιον των ετησίων επετείων.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.4.1965, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εφέτος 300 περίπου Αυστραλιανοί και Νεοζηλανδοί βετεράνοι του πολέμου εκείνου θα επισκεφθούν το τότε προγεφύρωμα, το οποίον τώρα ονομάζουν Όρμον των Ανζάκ, εις μίαν κρουαζιέραν την 25ην Απριλίου. Αργότερον θα επισκεφθούν παλαιά πεδία των μαχών, όπου επολέμησαν και πολλοί από τους συντρόφους των εφονεύθησαν. Θα θυμηθούν τους Βρεττανούς συντρόφους των της 29ης Μεραρχίας, οι οποίοι εξησφάλισαν το προγεφύρωμα διά την επακολουθήσασαν επιθετικήν απόβασιν των Ανζάκ.

Το αρχικόν στρατηγικόν σχέδιον της διανοίξεως διόδου διά των Στενών των Δαρδανελλίων είχε συλληφθή από τον Τσώρτσιλ. Θα εχώριζεν την Καλλίπολιν από την ασιατικήν ακτήν της Τουρκίας, εν συνεχεία θα διηνοίγετο η οδός προς την Κωνσταντινούπολιν διά της Θαλάσσης του Μαρμαρά, θα απέσπα την σύμμαχον της Γερμανίας Τουρκίαν από τον πόλεμον και θα έφερε τας συμμαχικάς δυνάμεις προς την Μαύρην Θάλασσαν και τους Ρώσους συμμάχους των.

Ο Ουίνστον Σπένσερ Τσώρτσιλ, ηλικίας τότε 40 ετών μόνον, ως Πρώτος Λόρδος του Ναυαρχείου, ήτο ο πολιτικός αρχηγός του Βασιλικού Ναυτικού. Υπό την ιδιότητά του αυτήν, έφερε την ευθύνην διά την ανικανότητα των βρεττανικών και γαλλικών πλοίων να παραβιάσουν τα Δαρδανέλλια και την επακολουθήσασα στρατιωτικήν αποτυχίαν εις το να εκδιώξουν τους Τούρκους από τα οχυρά των εις την Καλλίπολιν και να επιτρέψουν την δίοδον εις τα πολεμικά των πλοία. Ο Τσώρτσιλ παρητήθη από το πολιτικόν του αυτό αξίωμα και ανεχώρησεν εις το Δυτικόν Μέτωπον εις την Γαλλίαν ως μαχητής. Και από τότε έχει αρχίσει μία έντονος διαμάχη γύρω από την εκστρατείαν της Καλλιπόλεως.

Τα γεγονότα έχουν ως εξής: Εις τας 19 Φεβρουαρίου 1915 ήρχισε μία καθαρώς ναυτική επίθεσις κατά των τουρκικών οχυρών θέσεων αι οποίαι εδέσποζον των Δαρδανελλίων με σκοπόν την παραβίασιν των Στενών. Η επίθεσις αυτή εσυνεχίσθη μέχρι την 18ην Μαρτίου χωρίς να φέρη κανένα αποτέλεσμα εις τους Βρεττανούς και Γάλλους, πλην των βαρειών απωλειών εις άνδρας και πλοία από νάρκας και βλήματα πυροβολικού.

Την 12ην Μαρτίου ο στρατηγός σερ Γιαν Χάμιλτον διωρίσθη επί κεφαλής αποβατικής δυνάμεως η οποία θα έπρεπε να εξουδετερώση τα οχυρά, να καταλάβη τα δεσπόζοντα σημεία και να διανοίξη την οδόν διά τα πολεμικά πλοία. Η ναυτική όμως επίθεσις απετέλεσε συναγερμόν διά τους Τούρκους, οι οποίοι αντιμετωπίζοντες την δυνατότητα αποβατικής ενεργείας κατά ξηράν ενίσχυσαν τας θέσεις των αναδιατάσσοντες τας δυνάμεις της Καλλιπόλεως αντιστοίχως.

Εις τον στρατηγόν Χάμιλτον είχε παραχωρηθή δύναμις 90.000 ανδρών, μεταξύ των οποίων το Αυστραλιανόν και το Νεοζηλανδικόν Σώμα Στρατού υπό τας διαταγάς του στρατηγού σερ Ουίλιαμ Μπέρντγουντ (ακολούθως έγινε στρατάρχης λόρδος Μπέρντγουντ), αποτελουμένων από την Πρώτην Αυστραλιανήν Μεραρχίαν, την Νεοζηλανδικήν και Αυστραλιανήν Μεραρχίαν, εις την οποίαν είχε ενσωματωθή το Πρώτον Αυστραλιανόν Ελαφρόν Ιππικόν κ.ά., όπως και πεζικόν και των δύο Κτήσεων.

Η Πρώτη Αυστραλιανή Μεραρχία κατέλαβε την ακτήν και εξώρμησε προς το ύψωμα Γκαμπά Τεπέ, ενώ η Βρεττανική 29η Μεραρχία εμάχετο εις την ακτήν καλύπτουσα το δεξιόν των Αυστραλιανών και κινουμένη προς το ακρωτήριον της Έλλης. Τα γαλλικά στρατεύματα και άνδρες της Μεραρχίας του Βασιλικού Ναυτικού, οι οποίοι εμάχοντο ως άνδρες ξηράς, έκαμαν διαφόρους παραπλανητικάς επιθέσεις εις άλλα σημεία. Αι βίαιαι όμως τουρκικαί αντεπιθέσεις εμπόδισαν τους Ανζάκ και τους Βρεττανούς συντρόφους των να πραγματοποιήσουν τους αντικειμενικούς των σκοπούς. Η όλη επιχείρησις κατέληξεν εις μιαν σκληράν εκστρατείαν φθοράς, η οποία εσυνεχίσθη μέχρι αργά το έτος εκείνο, διά να αποφασίσουν τελικώς οι Σύμμαχοι ότι θα έπρεπε να αποσύρουν τον στρατόν τους από την Καλλίπολιν.

Η επιχείρησις της εκκενώσεως της Καλλιπόλεως διεξήχθη μετά μεγάλης μυστικότητος. Μεταξύ 8 και 20 Δεκεμβρίου απεσύρθησαν από την χερσόνησον 80.000 άνδρες, 5.000 άλογα και 200 πυροβόλα με 6 μόνον απωλείας. Η εκστρατεία όμως της Καλλιπόλεως είχε στοιχίσει 33.500 νεκρούς, το ένα τέταρτο των οποίων ήσαν Ανζάκ, περίπου 78.500 τραυματίας και 7.700 αγνοουμένους.

Και επηκολούθησαν «μεταθανατίως» αι δημόσιαι επιθέσεις κατά των ηγετών, εναντίον εκείνων οι οποίοι εσχεδίασαν την επίθεσιν, εναντίον της ασκόπου ναυτικής επιθέσεως, η οποία προειδοποίησε τους Τούρκους, και εναντίον του βασικού σχεδίου του Τσώρτσιλ.

Η έκδοσις το 1956 του βιβλίου «Καλλίπολις» του Άλαν Μούρχεντ, πολεμικού ανταποκριτού και συγγραφέως επί στρατιωτικών θεμάτων, ανεκίνησεν εκ νέου την υπόθεσιν αυτήν. Στόχον επιθέσεών του απετέλεσαν οι υπό τας διαταγάς του σερ Γιαν Χάμιλτον στρατηγοί, ιδιαιτέρως δε όσοι υπηρέτουν εις τους Ανζάκ. Ο αντιστράτηγος λόρδος Φρέυμπεργκ, σχολιάζων το βιβλίον, συνεφώνησε μετά του συγγραφέως του τονίσας ότι βασική αιτία της αποτυχίας του Χάμιλτον ήτο ότι δεν είχε την δυνατότητα της αναδείξεως διοικητών των Ανζάκ εμπειροπολέμων, αλλ’ ήτο υποχρεωμένος να ανέχεται τους ηλικιωμένους στρατηγούς τους οποίους του απέστελλον από την Μητρόπολιν. Σημειωτέον ότι ο αντιστράτηγος Φρέυμπεργκ, ο οποίος είχε πολεμήσει ως αξιωματικός εις την Καλλίπολιν, εξήρε και την άμυναν των Τούρκων.

Κατά την βρεττανικήν επίσημον ιστορίαν του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, σχετικώς με την Καλλίπολιν αναφέρεται ότι «ήξιζε τον κόπον» και ότι βασική αιτία της αποτυχίας ήτο η έλλειψις επαρκών δυνάμεων του βρεττανικού εκστρατευτικού σώματος διά την ταυτόχρονον διεξαγωγήν δύο εκστρατειών (εννοείται και της Γαλλίας). Ο πολιτικός αντίπαλος και φίλος του Τσώρτσιλ κόμης Άττλυ, ο οποίος επίσης επολέμησεν εις την Καλλίπολιν, είπε το 1957: «Ήταν ένα αθάνατο παιγνίδι που δεν πέτυχε. Πάντοτε μ’ έκανε να βγάζω το καπέλλο μου στον σερ Ουίνστον Τσώρτσιλ. Είχε συλλάβει το μοναδικό στρατηγικό σχέδιο στον πόλεμο».

Με την 50ή τώρα επέτειο ο Τύπος στην Αγγλία ανεβίωσε την παλαιάν αυτήν διαμάχην, και ιδιαιτέρως με γράμματα των βετεράνων της εκστρατείας αυτής προς τους διευθυντάς των εφημερίδων, όπου ως βασικαί αιτίαι της αποτυχίας αναφέρονται η κακή εκτέλεσις του σχεδίου και η έλλειψις νερού.

*Κείμενο για την εκστρατεία της Καλλίπολης με την υπογραφή του Trevor Blore (αξιωματικού του Βασιλικού Ναυτικού της Αυστραλίας, μετέπειτα δημοσιογράφου και συγγραφέως). Το άρθρο (αποκλειστικότητα του «Ρώυτερ» και του «Βήματος», όπως διαβάζουμε) έφερε τον τίτλο «Η πεντηκοστή επέτειος μιας μεγάλης τραγωδίας» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» πριν από 60 ακριβώς χρόνια, την Κυριακή 25 Απριλίου 1965.

Η 25η Απριλίου 1915 υπήρξε η ημέρα κατά την οποία έλαβαν χώρα οι αποβάσεις των Συμμάχων (για την ακρίβεια, των ανδρών της Εκστρατευτικής Δύναμης Μεσογείου) στη χερσόνησο της Καλλίπολης κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η ημέρα αυτή εορτάζεται ως Ημέρα του Anzac (Australian and New Zealand Army Corps) και αποτελεί την πλέον λαμπρή επέτειο της Αυστραλίας.

Η εκστρατεία των Συμμάχων στην Καλλίπολη (Απρίλιος 1915-Ιανουάριος 1916), με άλλα λόγια το σχέδιο επιθέσεως κατά των Δαρδανελλίων, ήταν μια ιδέα που είχε γεννηθεί στην πραγματικότητα πριν από την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, σε συνομιλίες μεταξύ του βρετανού υπουργού Στρατιωτικών, Λόρδου Κίτσενερ, και του Πρώτου Λόρδου του Βρετανικού Ναυαρχείου, Ουίνστον Τσώρτσιλ.

Σύμφωνα με το βρετανικό επιχειρησιακό σχεδιασμό, εφόσον ο Βρετανικός Στόλος εξουδετέρωνε τις πεπαλαιωμένες επάκτιες τουρκικές πυροβολαρχίες και εισχωρούσε στη Θάλασσα του Μαρμαρά, η Ελλάδα, η Βουλγαρία, ενδεχομένως δε η Ρουμανία και η Ιταλία, θα έπαυαν να τηρούν στάση ουδετερότητας και θα συγκροτούσαν ένα βαλκανικό συνασπισμό κατά της Τουρκίας. Επιπροσθέτως, η διασφάλιση των Δαρδανελλίων και της Θάλασσας του Μαρμαρά θα επέτρεπε στα ρωσικά πλοία να περάσουν και πάλι από τη Μαύρη Θάλασσα στη Μεσόγειο, κι έτσι θα ήταν δυνατή η παράδοση πολεμικού υλικού στη Ρωσία αφενός και ρωσικών σιτηρών στους Συμμάχους της Δύσης αφετέρου.

Όμως, κατά την εφαρμογή του σχεδίου ανέκυψαν προβλήματα που οφείλονταν στην έλλειψη ικανοτήτων που επέδειξαν όλοι σχεδόν οι πολιτικοί ηγέτες και οι υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί διοικητές. Η πλέον τραγική παράμετρος της εκστρατείας των Συμμάχων στην Καλλίπολη υπήρξε το γεγονός ότι ο τρόπος με τον οποίο διεξήχθη η επιχείρηση υπήρξε αναντίστοιχος της γενναιότητας που επέδειξαν οι άνδρες που θυσιάστηκαν στο βωμό της.

Παρά τις τεράστιες ζημίες που προξένησε στον Τουρκικό Στρατό και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της Τουρκίας, η εκστρατεία στη χερσόνησο της Καλλίπολης είχε αναμφίβολα ολέθρια έκβαση για τους Συμμάχους: περίπου μισό εκατομμύριο άνδρες στάλθηκαν στα Δαρδανέλλια, κι από αυτούς οι μισοί περίπου συμπεριελήφθησαν στο μακρύ κατάλογο των απωλειών.

Οι τουρκικές απώλειες ήταν ελαφρώς μεγαλύτερες, λίγο περισσότερες από 250.000. Κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας που διεξήχθη –όπως αποδείχθηκε τελικά– επί ματαίω, περίπου 87.000 Τούρκοι, 25.000 Βρετανοί, σχεδόν 10.000 Γάλλοι, 7.300 Αυστραλοί, 2.400 Νεοζηλανδοί και 1.700 Ινδοί έχασαν τη ζωή τους.

Όσα συνέβησαν στην Καλλίπολη διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη μιας νέας εθνικής συνείδησης όχι μόνο στην Τουρκία αλλά και στην Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία, όπου η εκστρατεία σφυρηλάτησε την έννοια της εθνικής ταυτότητας και απέκτησε φήμη που άντεξε στη δοκιμασία του χρόνου.