Δόγμα Τρούμαν: Η «αποφασιστική στροφή» της αμερικανικής πολιτικής

Στις 12 Μαρτίου του 1947, πριν από ένα τέταρτο του αιώνος ακριβώς, ένας εμποράκος του Μισσούρι, παλαιός πολεμιστής του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, που ο θάνατος του Ρούζβελτ είχε ανεβάσει, χωρίς ο ίδιος να είναι ούτε κατ’ ιδέαν προετοιμασμένος για ένα τέτοιο αξίωμα, στην προεδρία των ΗΠΑ, γνωστοποιούσε στον κόσμο την απόφασή του να διακόψη την απομονωτική παράδοση στην οποία είχαν ανατραφή οι Αμερικανοί από της εποχής του Ουάσιγκτον. Το δόγμα Τρούμαν υποκαθιστούσε το δόγμα Μονρόε. Η πολιτική αυτή δεν έπαυσε από τού να εμπνέη έκτοτε τις πράξεις των διαδόχων του θεμελιωτού της, και μόνο τώρα αρχίζει να διαγράφεται, αν και πολύ διακριτικά ακόμα, μια εξέλιξη προς την αντίθετη κατεύθυνση.

Ο Τρούμαν προσδιώρισε θαυμάσια στα Απομνημονεύματά του το πνεύμα της ιστορικής αυτής αποφάσεώς του: «Είχαμε διεξαγάγει», γράφει, «έναν μακρό και δαπανηρό πόλεμο για να συντρίψωμε τον ολοκληρωτισμό του Χίτλερ, την αυθάδεια του Μουσολίνι και την έπαρση των αρχόντων του ιαπωνικού πολέμου. Η νέα εν τούτοις απειλή που διεγράφετο εις τον ορίζοντα ήταν εξ ίσου σοβαρά με την προγενεστέραν της ναζιστικής Γερμανίας και των φίλων της… Μετά από τον Δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον είχε αποβή ολοφάνερο ότι, χωρίς τη συμμετοχή των Ηνωμένων Πολιτειών, δεν υπήρχε καμμία δύναμη ικανή ν’ αντιμετωπίση τη Ρωσία. Η απραξία, η πολιτική του αναδιπλώματος, η νοοτροπία του τύπου αμερικανικού οχυρού δεν μπορούσαν να έχουν παρά ένα μόνο αποτέλεσμα: την προσφορά στη Ρωσία εκτεταμένων περιοχών της υδρογείου που ηρνούντο ακόμη να προσχωρήσουν εις αυτήν. Είχε έλθει η στιγμή να ταχθούν ανεπιφύλακτα οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής στο στρατόπεδο και επί κεφαλής του ελευθέρου κόσμου».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 15.3.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η Χιροσίμα και η συνθηκολόγηση των Ιαπώνων είχαν δημιουργήσει — και επισφραγίσει— τη νέα μεταπολεμική κατάσταση. Από απαραίτητη σύμμαχος, η Σοβιετική Ένωση γινόταν ένας εταίρος με απαράδεκτες αξιώσεις. Οι στρατιωτικοί σύμβουλοι του Ρούζβελτ δεν έβλεπαν καθόλου με ποιον τρόπο θα μπορούσαν να εμποδίσουν αυτόν τον όγκο να εξουσιάση την Ευρώπη. Ο Τρούμαν, απ’ τη μια μέρα στην άλλη, διέθετε τα μέσα να αντισταθή στην εξάπλωσή του. Τίποτα βεβαίως δεν μας επιτρέπει να υποστηρίξωμε σοβαρά ότι είχε αντιμετωπίσει το ενδεχόμενο να χρησιμοποιήση την ατομική απειλή για να εξαναγκάση τη Σοβιετική Ένωση σε υποχώρηση. Είναι εν τούτοις ολοφάνερο ότι, από του χειμώνος ήδη του 1945-1946, είχε αποφασίσει να την καθηλώση στο σημείο ακριβώς όπου είχε φθάσει με την εύνοια του πολέμου.

Τον ορισμό της ανασχετικής ή αποφρακτικής αυτής στρατηγικής έδωσε με τον αρμοδιώτερο τρόπο ο τότε δημιουργός της Επιτροπής Πολιτικού Προγραμματισμού του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, Τζωρτζ Κένναν, σε άρθρο του που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο του 1947 με την υπογραφή Χ: «Αποτελεί γεγονός ότι το κυριώτερο στοιχείο της πολιτικής των ΗΠΑ έναντι της Σοβιετικής Ενώσεως πρέπει να είναι μια μακροπρόθεσμη, υπομονητική αλλά και άγρυπνη ανάσχεση των επεκτατικών της τάσεων… μια αναλλοίωτη αντι-δύναμη σε όλα τα σημεία όπου οι Ρώσοι θα επιδεικνύουν δείγματα της θελήσεώς τους να καταπατήσουν τα συμφέροντα ενός ειρηνικού και σταθερώς εμπεδωμένου κόσμου».

Η ουσία της αναλύσεως αυτής ήδη ευρίσκετο σε μακροσκελές τηλεγράφημα που ένα χρόνο νωρίτερα είχε σταλή από τον ίδιον αυτόν Τζωρτζ Κένναν, πρεσβευτήν τότε των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μόσχα. Εκείνην όμως την εποχή ακόμη ίσχυε η μεγάλη συμμαχία εναντίον του ναζισμού. Η Γερμανία και η Αυστρία ευρίσκοντο ακόμη υποτεταγμένες στο σύστημα της τετραμερούς κατοχής. Και μόνο η Μεγάλη Βρεταννία ήταν εκείνη που, στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, υφίστατο τις επιθέσεις ενός Στάλιν φαινομενικώς αποφασισμένου να παράσχη στη Σοβιετική Ένωση μια διέξοδο στις θερμές θάλασσες.

Η Εργατική ωστόσο κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου δεν ήταν σε θέση να επωμισθή μόνη της τον ρόλο του χωροφύλακος της υφηλίου. Ο πόλεμος εμαίνετο στην Ελλάδα, την οποία ο Στάλιν είχε προσωρινά παραχωρήσει στον Τσώρτσιλ, πριν από δυόμιση χρόνια, επί τη βάσει ενός από τα πιο κυνικά, αν επιτρέπεται η έκφραση, παζαρέματα που έχει να επιδείξη η Ιστορία. Η μοναρχική κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση, χωρίς εξωτερική βοήθεια, να αντιμετωπίση τη δράση των «ανταρτών», που διέθεταν στη Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία και Αλβανία σίγουρα μετόπισθεν και άφθονο ανεφοδιασμό. Συγχρόνως, η Μόσχα ασκούσε πίεση στην Άγκυρα προκειμένου να αποκτήση μόνιμες βάσεις στα Δαρδανέλλια και να εξασφαλίση την επιστροφή των αρμενικών βιλαετίων που είχαν εκχωρηθή στην Τουρκία το 1918 με τη συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ. Στα μάτια των ηγετών του Λονδίνου και της Ουάσιγκτον διεγράφετο ο μέγιστος κίνδυνος να ξεχυθή η Σοβιετική Ένωση στην Ανατολική Μεσόγειο, απειλώντας έτσι τη Διώρυγα του Σουέζ και συνεπώς τον δρόμο της Ινδίας και του αραβικού και ιρανικού πετρελαίου.

Στις 21 Φεβρουαρίου του 1947 ο πρεσβευτής της Μεγάλης Βρεταννίας στην Ουάσιγκτον παρέδιδε στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ διακοίνωση, διά της οποίας το πληροφορούσε ότι η κυβέρνησή του βρισκόταν στην υποχρέωση να αποσύρη από την Ελλάδα τη στρατιωτική της δύναμη εκ 40.000 ανδρών. Ο Τρούμαν, που δεν αιφνιδιάστηκε από την είδηση αυτή, αντέδρασε αμέσως. Και στις 12 Μαρτίου εδήλωνε στο Κογκρέσσο ότι κάθε έθνος «βρισκόταν εις το εξής στην υποχρέωση να επιλέξη ανάμεσα σε δύο αντιτιθέμενους μεταξύ τους τρόπους ζωής: του τρόπου αυτού που βασίζεται επί της θελήσεως της πλειοψηφίας και χαρακτηρίζεται από ελεύθερους θεσμούς» και του τρόπου εκείνου που στηρίζεται «επί της θελήσεως μιας μειοψηφίας, η οποία, με την ενίσχυση της τρομοκρατίας και της καταπιέσεως, επιβάλλεται διά της βίας εις την πλειοψηφία». Κάτω από τις συνθήκες αυτές, το χρέος των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν «να υποστηρίξη τους ελεύθερους λαούς να αντιστέκονται σε απόπειρες υποδουλώσεώς τους από ένοπλες μειοψηφίες ή από έξωθεν προερχόμενες πιέσεις». Ισχυρίζετο ότι η υποστήριξη αυτή έπρεπε να συνίσταται «ουσιαστικώς» σε μια οικονομική βοήθεια και ζητούσε να εγκριθή μια πίστωση συμπαραστάσεως εκ 250 εκατομμυρίων δολλαρίων για την Ελλάδα και 150 εκατομμυρίων για την Τουρκία. Δίδοντας ωστόσο εντολή σε ωρισμένες πολεμικές ναυτικές μονάδες του να πλεύσουν σε ελληνικούς λιμένες, ο Τρούμαν απόδειχνε ότι η λέξις «ουσιαστικώς» δεν εσήμαινε κατ’ ανάγκην και «αποκλειστικώς». Ως εκ τούτου η αμερικανική στρατιωτική αποστολή επρόκειτο να διαδραματίση σημαντικώτατον ρόλο στην εξόντωση των «ανταρτών», τους οποίους και ο Στάλιν από την πλευρά του εγκατέλειψε από τις αρχές του 1948, λόγω ίσως της ρήξεώς του με τον στρατάρχη Τίτο.

Ο Τρούμαν δεν έχει άδικο όταν, στα Απομνημονεύματά του, χαρακτηρίζει την 12ην Μαρτίου 1947 σαν ημερομηνία κατά την οποία επετελέσθη μια «αποφασιστική στροφή» της αμερικανικής πολιτικής. Σε λίγο ο Μάρσαλ επρότεινε το «σχέδιο» που επρόκειτο να απαθανατίση το όνομά του και που, με την άρνηση της Σοβιετικής Ενώσεως και των δορυφόρων της να το αποδεχθούν, συνέτεινε στο να κοπή η Ευρώπη στα δύο. Ο ψυχρός πόλεμος μεσουρανούσε. Και η σύστασις του Ατλαντικού Συμφώνου την 4ην Απριλίου του 1949 παρέτεινε με μια νομική δέσμευση την εγκατάλειψη της πολιτικής του απομονωτισμού, την οποία είχε εγκαινιάσει το δόγμα Τρούμαν.

Η «ανάσχεση» παρέμεινε έκτοτε το άλφα και το ωμέγα της εξωτερικής αμερικανικής πολιτικής. Ερμηνεύει την αερογέφυρα του Βερολίνου κατά τα έτη 1948-1949, την επέμβαση στην Κορέα το 1950, την υποστήριξη προς τη Γαλλία στην Ινδοκίνα, τον πόλεμο του Βιετνάμ, την κρίση του Βερολίνου κατά τα έτη 1958-1962, τις μάχες στο στενό της Φορμόζας, τις αναρίθμητες προσπάθειες του Φόστερ Ντάλλες προκειμένου να προσελκύση τους αραβικούς και ασιατικούς λαούς σ’ έναν κόσμο που, καλοπίστως ίσως, επίστευε «ελεύθερο», τέλος την κρίση της Κούβας το 1962. Ακόμα ακούγεται στ’ αφτιά μας η φωνή του Τζων Κέννεντυ, που έλεγε τον Ιούνιο του 1963: «Η ανάσχεση λοιπόν; Βεβαίως ανάσχεση. Ποια άλλη πολιτική μπορούμε ν’ ακολουθήσωμε;»

Ο σημερινός κόσμος ελάχιστα μοιάζει με αυτόν που εθέσπισε την ανάσχεση, και η ανάσχεση είναι αυτή που τον δημιούργησε: αυτή είναι η υπεύθυνος για την παρουσία Αμερικανών στρατιωτών στην Κορέα και στο Βερολίνο, στο Βιετνάμ και στην Τουρκία. Αυτή είναι επίσης υπεύθυνος για το σινοσοβιετικό σχίσμα, εν τω μέτρω που η τηρουμένη στάση έναντι της «αμερικανικής χάρτινης τίγρεως», της οποίας ο Χρουστσώφ εφοβόταν τα «ατομικά δόντια», έπαιξε μέγιστον ρόλο στη σύγκρουσή του με τον Μάο. Ο διαμερισμός της Ευρώπης και του κόσμου, συνέπεια της επιτυχίας της ανασχέσεως, υπήρξε μεγαλυτέρας διαρκείας ομολογουμένως από ό,τι επιστεύετο κι’ από τα δύο μέρη. Εν τελευταία αναλύσει, μπορεί να πη κανείς ότι το δόγμα Τρούμαν επέτυχε κατ’ ουσίαν να επεκτείνη έως την καρδιά της Ευρώπης και έως ωρισμένα ασιατικά προγεφυρώματα το πεδίον εφαρμογής του δόγματος του Μονρόε, του οποίου το δόγμα Μπρέζνιεφ αποτελεί κι’ αυτό πιστή αντιγραφή.

*Κείμενο του διακεκριμένου γάλλου ιστορικού και δημοσιογράφου André Fontaine (1921-2013), που έφερε τον τίτλο «Μία εικοσιπενταετία με το δόγμα Τρούμαν» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Τετάρτη 15 Μαρτίου 1972 (αναδημοσίευση άρθρου της Le Monde).

Ο André Fontaine

Το λεγόμενο Δόγμα Τρούμαν είχε εξαγγελθεί στις 12 Μαρτίου 1947 από τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ, Χάρι Τρούμαν. Το πράσινο φως στο σχετικό νομοσχέδιο είχε δοθεί από το αμερικανικό Κογκρέσο αρκετές εβδομάδες αργότερα (στις 22 Απριλίου από τη Γερουσία και στις 9 Μαΐου από τη Βουλή των Αντιπροσώπων).

Στις 22 Μαΐου 1947 ο Τρούμαν έδωσε διά της υπογραφής του ισχύ τυπικού νόμου στο νομοσχέδιο που έμελλε να μείνει στην ιστορία ως Δόγμα Τρούμαν. Το εν λόγω νομοσχέδιο προέβλεπε τη χορήγηση στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας (ύψους 400 εκατομμυρίων δολαρίων) στις κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Τουρκίας προς αντιμετώπιση της κομμουνιστικής απειλής που αμφότερες αντιμετώπιζαν.

Ο Χάρι Τρούμαν (Harry S. Truman), ο τριακοστός τρίτος πρόεδρος των ΗΠΑ (12 Απριλίου 1945 – 20 Ιανουαρίου 1953), γεννήθηκε στις 8 Μαΐου 1884 και απεβίωσε στις 26 Δεκεμβρίου 1972.