Ο Θρίαμβος του Καλού

«Αρχίζοντας να περιγράφω τη ζωή του ήρωά  μου, του Αλεξέι Φιοντόροβιτς Καραμάζοφ, νιώθω κάπως άβολα. Να τι συμβαίνει: Αν και αποκαλώ τον Αλεξέι Φιοντόροβιτς ήρωά μου, το καταλαβαίνω ωστόσο και μόνος μου πως τούτος δω δεν είναι δα κάνας μεγάλος άνθρωπος, έτσι προβλέπω μερικές αναπότρεπτες ερωτήσεις σαν κι αυτή: Τι άξιο λόγου έχει ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς και τον διαλέξατε για ήρωά σας; Τι το εξαιρετικό έχει κάνει; Σε ποιον και πώς είναι γνωστός; Για ποιο λόγο εγώ ο αναγνώστης πρέπει να χάσω τον καιρό μου για να μάθω τα γεγονότα της ζωής του;».

Από τις πρώτες κιόλας αράδες ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, στο ξακουστό κύκνειο άσμα του, το πολυσέλιδο μυθιστόρημά του «Αδελφοί Καραμάζοφ» (1880), δημοσιευμένο έναν μόλις χρόνο πριν από τον θάνατό του (εδώ στην περίφημη μετάφραση του Αρη Αλεξάνδρου, από την έκδοση του Γκοβόστη), μοιράζεται μαζί μας την ανησυχία του – περισσότερο ειρωνική, παρά πραγματική – για την υποδοχή που θα επιφυλάξουν οι αναγνώστες στον κεντρικό ήρωα του βιβλίου του, τον Αλεξέι (Αλιόσα) Φιοντόροβιτς Καραμάζοφ. Ο Αλιόσα είναι ο ένας από τους γιους του έκφυλου και δεσποτικού Φιόντορ Καραμάζοφ, τους τρεις νόμιμους (Ντμίτρι, Ιβάν, Αλεξέι) και τον νόθο Πάβελ. Κάθε γιος έχει διαφορετική ιδιοσυγκρασία από τον άλλον και ο Αλιόσα είναι ο πιο προβληματικός από τους τέσσερις, σύμφωνα με τα διαχρονικά γούστα των αναγνωστών, καθότι αγαθός, θρησκευόμενος, συμπονετικός – με δύο λέξεις: σφόδρα αντιμυθιστορηματικός.

«…Ενα από τα πιο δύσκολα θέματα της τέχνης», σημειώνει μεταξύ άλλων ο συγγραφέας Απόστολος Δοξιάδης σε μία από τις πρόσφατες σχετικές αναρτήσεις του στο Διαδίκτυο, «[είναι η] αναπαράσταση με τα μέσα της ενός γνήσια καλού ανθρώπου. Το προσπάθησαν πολλοί μεγάλοι δημιουργοί, στο θέατρο, την πεζογραφία, το σινεμά, και οι περισσότεροι έσπασαν τα μούτρα τους. Σε μικρότερες φόρμες, το εγχείρημα ήταν πιο εύκολο. Σε έργα μεγάλης διάρκειας (πλήρες θεατρικό έργο, μυθιστόρημα, ταινία μεγάλου μήκους) φάνηκε στην πράξη αδύνατο. Φημισμένη η αγωνία του Ντοστογιέφσκι για να το πετύχει, όπως το μαρτυρούν και τα ημερολόγιά του.

Ομως οι δυο του απόπειρες που ολοκλήρωσε, ο πρίγκιπας Μίσκιν στον «Ηλίθιο» και ο Αλιόσα Καραμάζοφ στους «Αδελφούς Καραμάζοφ», δείχνουν και τις δυσκολίες του εγχειρήματος: στην πρώτη περίπτωση, όπου ο καλός άνθρωπος είναι πρωταγωνιστής, είναι ψυχικά πάσχων και στη δεύτερη, όπου πέφτει σε δεύτερο ρόλο, είναι μια αρκετά άνευρη εικόνα ενός καλόγερου, που δεν φεύγει και πολύ από τα κλισέ του καλού παιδιού […] Δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο πετυχημένες απόπειρες να παρασταθεί ο γνήσια καλός άνθρωπος προέκυψαν από δημιουργούς με καθαρά θρησκευτική, ή έστω πνευματική, πρόθεση: τον Μπερνανός στο μυθιστόρημα, τον Ντράγιερ, τον Μπρεσόν, τον Ταρκόφσκι στο σινεμά…».

Το ερέθισμα στις αναρτήσεις του Δοξιάδη είναι η ταινία «Μια κρυφή ζωή» του Τέρενς Μάλικ, που προβάλλεται για τρίτη εβδομάδα στις κινηματογραφικές μας αίθουσες, παρότι έχει λάβει χλιαρές κριτικές (με ορισμένες λαμπρές εξαιρέσεις) – ούτε και σημειώνεται καμία αξιομνημόνευτη κοσμοσυρροή.

Ο κύριος λόγος είναι πως δεν πρόκειται για μια ταινία συμβατικά «ψυχαγωγική», πόσω μάλλον «εύκολη»: προϋποθέτει έναν θεατή προετοιμασμένο να βιώσει μια υπαρξιακή εμπειρία – κάτι εξαιρετικά δύσκολο, εάν όχι αδύνατο, έτσι και δεν έχει καν προλάβει να ξεπλυθεί από τα τηλεοπτικά λασπόλουτρα της ημέρας. Η ταινία βασίζεται στην πραγματική ιστορία ενός «καλού ανθρώπου», μέχρι πρότινος παγκοσμίως άγνωστου, με επώνυμο-γλωσσοδέτη (σαν να μην έφθαναν όλα τα υπόλοιπα): του Φραντς Γιέγκερστετερ, αυστριακού χωρικού και ήδη τοπικού αγίου της καθολικής εκκλησίας.

«Να πιστεύεις στον θρίαμβο του Καλού», λέει κάποια στιγμή στον μελλοθάνατο Φραντς η γυναίκα του, μολονότι η ίδια έχει ισχυρές αμφιβολίες κατά πόσον το Καλό πρόκειται τελικά να θριαμβεύσει.

Η έγχρωμη ταινία του Τέρενς Μάλικ ξεκινάει με σύντομα ασπρόμαυρα πλάνα από μιαν άλλη διαβόητη ταινία, τον «Θρίαμβο της Θέλησης» της Λένι Ρίφενσταλ: η σκιά από το ιδιωτικό αεροσκάφος του Αδόλφου Χίτλερ απλώνεται πάνω από τη Νυρεμβέργη του 1934 κι εκατοντάδες χιλιάδες εκστασιασμένοι οπαδοί του παραληρούν κατά την άφιξη του Νέου Μεσσία. Μπορεί, ανάμεσα στους αναρίθμητους εκστασιασμένους που χαιρετούν ναζιστικά, να εμφιλοχωρούν και κάποιοι που υποκρίνονται ενώ, κατά βάθος, αδιαφορούν, αντιπαθούν ή και μισούν τον Αδόλφο; Σίγουρα θα υπάρχουν, εάν κρίνουμε και από τη συμβουλή που δίνει στον Φραντς ένας (διορισμένος) συνήγορος στα πρόθυρα νευρικής κατάρρευσης: «Μπορείς να υπογράψεις το χαρτί και να διατηρήσεις όποια άποψη έχεις στην καρδιά σου».

Τι ζητούν όμως από τον Φραντς να υπογράψει – και γιατί αυτός τόσο πεισματικά αρνείται; Εναν όρκο πίστης στον Χίτλερ – τον όρκο που έδινε (βαριεστημένα ενίοτε, θέλουμε να εικάζουμε, σαν μια διεκπεραιωτική ανώδυνη αγγαρεία) κάθε επιστρατευμένος πολίτης από την άνοδο έως και την πτώση του ναζιστικού καθεστώτος. Ποιος είναι αυτός ο «ψωροπερήφανος» κύριος Τίποτα – ο «πτωχαλαζόνας», όπως αυτοπροσδιοριζόταν και ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης – που τολμάει να μη συμμορφώνεται με μια τετριμμένη «διαδικασία», με μια «τυπικούρα» που βρίσκει σύμφωνους (ή έστω πρόθυμους να συμμορφωθούν) εκατομμύρια άλλους;

Και γιατί αυτά τα εκατομμύρια «κορόιδα», καθώς θα διαμηνύσουν στη σύζυγο του Φραντς, να δώσουν όρκο πίστης στον Χίτλερ, να πάνε στο μέτωπο και να δώσουν τη ζωή τους προκειμένου, κάτι «προδότες» σαν τον Γιέγκερστετερ, να εξακολουθήσουν να απολαμβάνουν τον ειρηνικό αγροτικό τους βίο; Ακόμη και αν δεν θέλει να πολεμήσει και να σκοτώνει «αθώους» και τα «μωρά αθώων», του προσφέρουν ως εναλλακτική τη δυνατότητα να υπηρετήσει άοπλος σε στρατιωτικό νοσοκομείο, αφού πρώτα δώσει συγκαταβατικά τον όρκο στον Φύρερ. Γιατί στυλώνει τα ποδάρια του σαν γαϊδούρι και δεν δίνει τον αναθεματισμένο όρκο;

Ο Φραντς ξέρει ότι θα πληρώσει το πείσμα του με το κεφάλι του. Δεν πιστεύει ότι έχει το αλάθητο. «Ολοι οι άνθρωποι κάνουν λάθη», αποκρίνεται σ’ έναν ανακριτή που επιχειρεί να τον πείσει ότι, εν καιρώ πολέμου, δεν υπάρχουν «αθώοι του αίματος», όλοι είναι συνένοχοι, ακόμη κι εκείνοι που εξαναγκάζονται – όπως ο Φραντς – να καθαρίζουν τα άρβυλα των συμπατριωτών τους φαντάρων· «εγώ απλώς δεν μπορώ να πράξω κάτι που θεωρώ λάθος».

Ο Φραντς, αντίθετα από τη Ρίφενσταλ και την πλειονότητα των «φρόνιμων» συγχωριανών του, δεν πιστεύει στον θρίαμβο οιασδήποτε θέλησης, καλής ή κακής, αγαθής ή δόλιας. Πιστεύει στην ελεύθερη βούληση, στο δικαίωμα να κάνεις κάτι όσο και στο δικαίωμα να μην το κάνεις. Ο Φραντς μαθαίνει με τον σκληρό τρόπο πως μπορείς να είσαι ελεύθερος και στο πιο σκοτεινό κελί, από τη στιγμή που θα πάψεις να θεωρείς την ίδια σου τη ζωή ως αυτοσκοπό σου.