«Ο αδερφός μου»: Γιατί δίχασε το μήνυμα που έστειλε για τους ανάπηρους

Είναι επίφοβο και είναι και λάθος να αποδίδεις προθέσεις σε καλλιτεχνικά έργα. Βλέποντας όμως το φιλμ μικρού μήκους «Ο αδελφός μου» του Τεό Παπαδουλάκη, ο έντονος συναισθηματισμός που μεταχειρίζεται ο σκηνοθέτης οδηγεί στην υπόθεση πως στόχος του ήταν και να ευαισθητοποιήσει, να σοκάρει, να ταρακουνήσει, να κάνει σαφές στον θεατή, τσιγκλώντας τα συναισθήματα του, τη σοβαρότητα του προβλήματος της ποιότητας ζωής των αναπήρων συμπολιτών μας. Ο στόχος αυτός μπορεί να μην ήταν συνειδητός όμως, κι αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό της τέχνης.

Ο καλλιτέχνης μπορεί κάλλιστα, βάζοντας ένα κομμάτι του δικού του εαυτού, του δικού του συναισθηματικού κόσμου και προσωπικών εμπειριών του, ακόμη και παθών του, να καταλήγει να «κηρύττει» μηνύματα. Δεν είναι πρωτοφανές αυτό. Η τέχνη άλλωστε δεν είναι καμπάνια παρότι μια καμπάνια μπορεί να είναι τέχνη και όχι μόνο με φορμαλιστικούς όρους.

Η συζήτηση και οι διαφωνίες που προέκυψαν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης για το μήνυμα της ταινίας αυτής είναι, λοιπόν, ένα φυσικό επακόλουθο.

Βία στη βία;

Οι διαφωνίες και η ένταση γύρω από το μήνυμα αφορούσαν την απεικόνιση της βίαιης αντίδρασης του αδελφού του ανάπηρου παιδιού, που σπάει και ρημάζει. Είναι ενδιαφέρον ότι άνθρωποι που είναι ανάπηροι ένιωσαν την ανάγκη να διαχωρίσουν τη θέση τους από το μήνυμα αυτό.

Να πουν πως «ναι, αδικούμαστε και ταλαιπωρούμαστε αλλά ούτε σπάμε ούτε εγκρίνουμε τις αντιδράσεις αυτές». Το γεγονός ότι κάποιοι ένιωσαν πως πρέπει να κάνουν αυτή τη δήλωση πρέπει φυσικά να μας προβληματίσει.

Αντικειμενικά ωστόσο, μιλάμε για ένα έργο μυθοπλασίας, για μια ταινία μικρού μήκους. Είναι εξαιρετικά προβληματική η άποψη ότι μια ταινία δεν μπορεί να προβάλλει βία διότι μπορεί να θεωρηθεί πως προτρέπει σε αυτή.

Με αυτή τη λογική θα έπρεπε να μας βγάζουν εκτός εαυτού οι στυλιζαρισμένοι εγκληματίες του Χίτσκοκ, οι μισές ταινίες του Χάνεκε, o «Ταξιτζής» του Σκορσέζε, η συμπάθεια που διαισθάνεσαι ότι χτίζει ο Κιούμπρικ στο «Κουρδιστό Πορτοκάλι» για τον ήρωα του, ο Χάρι Κάλαχαν κι ο Μαντ Μαξ που παίζουν εκτός κανόνων, η Τζένιφερ Λόπεζ που σκοτώνει τον κακοποιητικό σύζυγο της στην ταινία «Αρκετά» κι η παλιά δημοφιλής σειρά «Ντέξτερ», ο ήρωας της οποίας ήταν κατά συρροή δολοφόνος καθαρμάτων που είχαν ξεφύγει από την τσιμπίδα του νόμου.

Αν ίσχυαν οι ενστάσεις που εκφράζονται με τόση ένταση για την ταινία μικρού μήκους του Παπαδουλάκη τότε όλα τα παραπάνω προιόντα μυθοπλασίας (που ορισμένα εξ αυτών είναι αριστουργήματα) θα έπρεπε να θεωρηθούν επικίνδυνα, απαράδεκτα κ.λπ.

Οι αντιδράσεις αυτές όμως έχουν μια εξήγηση αφού αναδεικνύουν μια μάχη μεταξύ του επίκτητου ορθολογισμού μας και των εγγενών ενστίκτων μας.

«Καλά του έκανε»

Να είμαστε ειλικρινείς: Πολλοί άνθρωποι, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάτι καταφανώς άδικο, βίαιο και εξοργιστικό, μπορεί ενστικτωδώς από μέσα μας ή και φωναχτά, να έχουμε μια πρώτη αντίδραση υπερ της αντίδρασης σε αυτό με τους ίδιους όρους.

Κοινώς, να πούμε «ρε καλά τους έκανε». Αυτό που τελικά διαφοροποιεί τον έναν από τον άλλον όμως είναι το πόσο γρήγορα ξεπερνάει αυτό το στάδιο της αντίδρασης, αν το ξεπερνάει.

Αν δηλαδή αντιλαμβάνεται κι ο ίδιος αμέσως ότι αυτό δεν ταιριάζει με τον τρόπο και τους κανόνες που έχουμε βάλει για να μπορούμε να συμβιώνουμε αξιοπρεπώς κι ότι, επίσης, δεν είναι λύση και δεν βοηθάει με κανέναν τρόπο έναν αδικημένο συμπολίτη μας.

Με τους ανάπηρους τι θα γίνει;

Το πραγματικό πρόβλημα που αναδεικνύει και το φιλμάκι και οι συζητήσεις γύρω από αυτό είναι η έλλειψη δομών και πρόνοιας για τους ανάπηρους συμπολίτες μας. Είναι απολύτως σαφές σε όποιον έχει παρακολουθήσει έστω και ελάχιστα το θέμα ότι υπάρχουν τεράστια θεσμικά κενά, από το πρόβλημα της στάθμευσης και των τραπεζοκαθισμάτων, ως το νόμο για την ίση μεταχείριση. Ο νόμος 4443/2016 για την ίση μεταχείριση περιλαμβάνει ειδικό σκέλος για τις διακρίσεις λόγω αναπηρίας.

Για τους ανάπηρους συμπολίτες μας λοιπόν ο νόμος έχει πρόβλεψη μόνο για την προστασία από τις διακρίσεις στην εργασία. Δεν δημιουργεί ένα νομικό κανόνα για την προστασία από τις διακρίσεις στην πρόσβαση, στην εκπαίδευση, στο Εθνικό Σύστημα Υγείας, στα καταναλωτικά αγαθά και τις υπηρεσίες. Δηλαδή όχι μόνο σε ότι είναι δημόσιο αλλά και στην ιδιωτική αγορά, μια άποψη που συζητείται πάρα πολύ στην ΕΕ για το αν πρέπει να θεσμοθετηθεί και σε ευρωπαικό επίπεδο.

Διότι ακόμη κι η βίαιη αντίδραση είναι αποτέλεσμα της μη τήρησης των κανόνων της πολιτείας. Δείτε το με ένα τελείως διαφορετικό παράδειγμα, άσχετο: στους δημόσιους χώρους που είναι καθαροί και καλοσυντηρημένοι από αυτούς που είναι υπεύθυνοι γι’αυτούς, δεν θα δεις εύκολα έναν πολίτη να λερώνει. Ενώ εκεί που είναι παρατημένα και βρώμικα πάρα πολλοί θα το κάνουν χωρίς να το σκεφτούν.

Όπου η πολιτεία, λοιπόν, είναι η ίδια αυστηρή με τον εαυτό της και την τήρηση των υποχρεώσεων της, δεν δημιουργούνται περιθώρια, περιστάσεις, για τέτοιες συζητήσεις περι αυτοδικίας σε τόσο ευρύ κοινό και αυτό είναι το πραγματικό πρόβλημα που αναδεικνύεται από τη συζήτηση που έφερε αυτή η ταινία μικρού μήκους.