Στάλιν: Εγκληματικά καμώματα

Μόνο τον Μάρτη του 1966 έγινε γνωστή μια απόπειρα αποκατάστασης του Στάλιν από ορισμένες προσωπικότητες της Μόσχας. Η απόπειρα αυτή έγινε λίγο πριν από το 23ο Συνέδριο του Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Αλλά γρήγορα φιμώθηκε. Μέσα όμως σε τι πολιτικό κλίμα; Με ποια μορφή; Αυτά ήταν άγνωστα ως τώρα.

Αλλά να ένα συναρπαστικό ντοκουμέντο που μας ξαναζωντανεύει την ουσία αυτής της μεγάλης συζήτησης που εξακολουθεί να τραντάζει, ή πάντως να θορυβεί, τη Σοβιετική Ένωση. Πρόκειται για τα πρακτικά μιας συζήτησης που έγινε «κεκλεισμένων των θυρών» στο Ινστιτούτο Μαρξισμού – Λενινισμού της Κεντρικής Επιτροπής, μεταξύ εκπροσώπων του σοβιετικού στρατού και ιστορικών λίγο ή πολύ επίσημων.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 31.12.1966, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η συζήτηση γινόταν πάνω στο βιβλίο «1941, 22 Ιουνίου», του ιστορικού Α. Μ. Νέκριτς, που κυκλοφόρησε την άνοιξη του 1965. Το έργο αυτό τονίζει τις ευθύνες του Στάλιν για τις αρχικές αποτυχίες του Κόκκινου Στρατού στα 1941. Χτυπώντας τον συγγραφέα του, μερικοί κομματικοί υπεύθυνοι επιδίωκαν στην πραγματικότητα ν’ αναθεωρηθεί η καταδίκη του Στάλιν, που αποφασίστηκε στο 20ό και 22ο Συνέδριο. Κι’ αλήθεια, οι πρώτες αποτυχίες του Κόκκινου Στρατού προκάλεσαν τέτοια εκατόμβη θυμάτων κι’ άφησαν ίχνη τόσο ακόμη ζωντανά, που η αναζήτηση των ευθυνών προκαλεί, 25 χρόνια αργότερα, συγκρούσεις γεμάτες πάθος. Ανάλογα με το αν γίνεται ή δεν γίνεται να φορτωθεί στον Στάλιν αυτή η ευθύνη, θα μπορέσει να γκρεμιστεί για πάντα στην ψυχή των Ρώσων ή ν’ αποκατασταθεί. Το κείμενο που δημοσιεύουμε είναι το πρώτο ντοκουμέντο αυτού του είδους που φτάνει στη Δύση. Δημοσιεύτηκε από το μηνιαίο περιοδικό της Ιταλικής Άκρας Αριστεράς «Λα Σινίστρα».

Ημερήσια διάταξη: συζήτηση του βιβλίου του Α. Μ. Νέκριτς «1941, 22 Ιουνίου». Παρόντες: 130 πρόσωπα. Πρόεδροι: ο υποστράτηγος ε.α. Μπολτίν, ο υποστράτηγος Β. Σ. Τελπουχόφσκι, ο καθηγητής Γ. Α. Ντεμπόριν και ο καθηγητής της Ιστορίας Α. Μ. Νέκριτς. Προεδρεύων: Μπολτίν.

ΝΤΕΜΠΟΡΙΝ. — Το κύριο θέμα της συνάντησής μας σήμερα είναι ν’ αναζητήσουμε τα αίτια των αποτυχιών του στρατού μας στην αρχή του πολέμου. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου του, που επιγράφεται «Αυτό που μας έκρυψαν», ο Νέκριτς παίρνει λαθεμένη θέση· τα ανάγει όλα στην πεισματική βλακεία του ίδιου του Στάλιν. Αυτή είναι μια επιπόλαιη ανάλυση, που υπονοεί ότι, μετά από το θάνατο του Στάλιν, το πρόβλημα έχασε κάθε ενδιαφέρον. Αυτό δεν είναι σωστό: δεν βαρύνεται μόνο ο Στάλιν.

[…]

Για να κάνουμε την εκτίμηση της δράσης του Στάλιν δεν χρειάζεται ν’ αναφερόμαστε στις δηλώσεις που έκανε ο Χρουστσώφ, και που δεν είναι αντικειμενικές. Παραδείγματος χάρη, δύσκολα μπορούμε να παραδεχτούμε τη διαβεβαίωση σύμφωνα με την οποία ο Στάλιν φοβόταν τον πόλεμο. Ανάλογα με τις λαθεμένες πληροφορίες που έπαιρνε, ο Στάλιν έφτανε σε λαθεμένα συμπεράσματα. Βάσιζε πολλές ελπίδες πάνω στο γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο, ενώ οι Γερμανοί, προστατευμένοι από αυτό το σύμφωνο, ετοιμάζονταν να επιτεθούν. Αλλά η εκτίμηση αυτή του Στάλιν για τις γερμανικές προθέσεις εγκρίθηκε απ’ όλους εκείνους που τον περιστοίχιζαν. Δεν μπορούμε λοιπόν να θεωρούμε τον Στάλιν σαν τον μόνο υπεύθυνο για τα λάθη του.

[…]

ΖΑΣΡΑΒΕΝΚΟ (του Ινστιτούτου Μαρξισμού – Λενινισμού). — Το περιβάλλον του Στάλιν δεν τον βοηθούσε να σχηματίσει μια σωστή ιδέα της κατάστασης. Στις 5 Ιουνίου 1941 ο Καλίνιν έβγαλε ακόμα ένα λόγο στην πολιτικο-στρατιωτική Ακαδημία, στον οποίο δήλωσε: «Οι Γερμανοί ετοιμάζονται να μας επιτεθούν, αλλά είμαστε έτοιμοι. Όσο πιο γρήγορα περάσουν στην επίθεση, τόσο θα είναι καλύτερα: Θα τους τσακίσουμε».

ΜΙΑ ΦΩΝΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΑΙΘΟΥΣΑ. — Μπούρδες!

ΖΑΣΡΑΒΕΝΚΟ. — Πάντως αυτή ήταν η γνώμη του Πολιτικού Γραφείου, που υποτιμούσε τη γερμανική δύναμη. Ο Στάλιν λοιπόν δεν είναι ο μόνος ένοχος για ό,τι έγινε.

(Ψίθυροι στην αίθουσα.)

[…]

ΝΤΑΣΙΤΣΕΦ (του Επιτελείου). — Μήπως το βιβλίο του Νέκριτς φωτίζει εντελώς τα αίτια της τραγωδίας του Ιουνίου 1941; Πρέπει να πάμε πιο βαθιά. Ο Στάλιν είναι ο κύριος υπεύθυνος αυτής της τραγωδίας. Αυτός δημιούργησε την κατάσταση στην οποία βρισκόταν τότε η χώρα. Το πιο μεγάλο έγκλημα του Στάλιν είναι που ξεπάστρεψε τα καλύτερα στελέχη του στρατού και του κόμματός μας. Όλοι οι ηγέτες μας γνώριζαν την παγκόσμια κατάσταση, αλλά μήτε ένας δεν είχε το θάρρος ν’ αγωνιστεί για να παρθούν τα κατάλληλα μέτρα για την άμυνα της χώρας. Αυτό στάθηκε το τρομερό τους λάθος απέναντι στο κόμμα κι απέναντι στον λαό. Ακόμα και σήμερα ορισμένοι λένε πως δεν πρέπει να λέμε κακό για τον Στάλιν, πως ο Στάλιν δεν ήταν μόνος. Είναι ψέμα. Ο οδηγός του λεωφορείου είναι υπεύθυνος για κάθε δυστύχημα που γίνεται από λάθος του. Ο Στάλιν φορτώθηκε την ευθύνη να διευθύνει μόνος. Το λάθος του είναι τεράστιο.

[…]

Ο Χίτλερ επηρέασε με σθένος την απόφαση των Γερμανών στρατιωτικών σε μια συνεδρίαση κορυφής, όταν τους δήλωσε: «Ο Κόκκινος Στρατός αποκεφαλίστηκε· το 80% των διοικητών του καθαρίστηκε· ο Κόκκινος Στρατός είναι τώρα πιο αδύνατος απ’ όσο ήταν ποτέ». Αυτός είναι ο βασικός παράγων που τον έκανε να πάρει την απόφασή του: του χρειαζόταν να κάνει τον πόλεμο πριν καταρτισθούν νέα στελέχη. Κάθε ιστορικός πρέπει να έχει το θάρρος να λέει την αλήθεια.

[…]

ΜΕΛΝΙΚΟΦ (του Ινστιτούτου Ιστορίας της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ). — Αν πιστέψουμε τον Ντεμπόριν, το βιβλίο του Νέκριτς υπερτιμά τα λάθη του Στάλιν. Είναι λάθος. Τα υποτιμά.

Ας έρθουμε σ’ ένα πρόβλημα που είναι αδύνατο να κουβεντιαστεί σήμερα, τόσο είναι βαριά τα ταμπού που το απαγορεύουν. Θέλω να πω για τις διαπραγματεύσεις μεταξύ Μολότοφ και Χίτλερ στο Βερολίνο το Νοέμβριο του 1940. Ας θυμηθούμε την κατάσταση: βρισκόμαστε στην τελευταία φάση των προετοιμασιών για την επιχείρηση «Μπαρμπαρόσσα» και γερμανικά στρατεύματα άρχιζαν να μεταφέρονται στα σοβιετικά σύνορα. Οι χιτλερικοί διπλωμάτες δυνάμωναν τη δράση τους στα Βαλκάνια και στη Φινλανδία. Για να κρύψει αυτές τις προετοιμασίες, ο Χίτλερ προτείνει τότε μια συνάντηση στο πιο ψηλό επίπεδο. Ο πρόεδρος του Συμβουλίου των Κομισαρίων του Λαού, ο Μολότοφ, πηγαίνει στο Βερολίνο. Ο Χίτλερ τού εκθέτει ένα πολύ γενικό σχέδιο μοιράσματος του κόσμου. Ο Μολότοφ ζητάει τα Δαρδανέλλια, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και τη Φινλανδία. Ο Χίτλερ δεν θέλει να μπει σε τόσο λεπτομερή συζήτηση, γιατί φοβάται μήπως φτάσει τίποτα στ’ αφτιά των μελλοντικών συμμάχων του. Σε απάντηση στα αιτήματα του Μολότοφ προτείνει στη Σοβιετική Ένωση να προσχωρήσει στον άξονα Ρώμης – Βερολίνου – Τόκιο.

ΒΑΣΙΛΕΝΚΟ (του Ινστιτούτου Μαρξισμού – Λενινισμού). — Αντικειμενικά, είχαμε όλα τ’ απαραίτητα μέσα ν’ αντιταχθούμε στη γερμανική επίθεση. Αλλά ο Στάλιν χαντάκωσε τα πάντα. Αργότερα, για να δικαιολογήσει την επαίσχυντη ήττα του, πρόβαλε τη γελοία θεωρία σύμφωνα με την οποία ο επιτιθέμενος είναι πάντα καλύτερα ετοιμασμένος για τον πόλεμο.

ΚΟΥΛΙΤΣ. — Όταν ρωτιόμαστε αν η ενοχή του Στάλιν είναι ολοκληρωτική ή περιορισμένη, τυπικά μένουμε στις θέσεις της προσωπολατρίας. Όλο για τον Στάλιν πρόκειται, και μόνο γι’ αυτόν. Πρέπει να μελετήσουμε πιο βαθιά το πρόβλημα. Πρέπει να ρωτηθούμε πώς μπόρεσε να δημιουργηθεί μια τέτοια κατάσταση. Με ποιον τρόπο η κυβέρνησή μας, καθοδηγούμενη από τον Στάλιν, κυβερνούσε τον τόπο; Πώς προστάτευε το λαό εναντίον του κινδύνου; Η κυβέρνηση αυτή ήξερε να επωμίζεται τις ευθύνες της; Η απάντηση είναι: ΟΧΙ. Πρέπει ν’ αναλυθεί η διαδικασία που έκανε τον Στάλιν, ο οποίος δεν ήταν στο ύψος του καθήκοντός του, αρχηγό του κόμματος και του κράτους, με απεριόριστες εξουσίες.

ΓΚΕΝΤΙΝ. — Το βιβλίο του Νέκριτς είναι καλό. Δεν ήθελα να μιλήσω, αλλά η συζήτηση πήρε μια κατεύθυνση που με αναγκάζει ν’ ανεβώ στο βήμα. Επί δύο χρόνια εγώ διαβίβαζα τις αναφορές των υπηρεσιών πληροφοριών στον Στάλιν και στον Μολότοφ. Όλες αυτές οι αναφορές πέρασαν από τα χέρια μου. Βέβαια, ο Γκολίκοφ (σ.σ. στρατηγός, επικεφαλής της Υπηρεσίας Πληροφοριών του Επιτελείου του Κόκκινου Στρατού την εποχή της γερμανικής εισβολής στην ΕΣΣΔ) ήταν ένας «παραμορφο-πληροφοριοδότης». Αλλά δεν είναι εκεί το ζήτημα. Όλο το «αξιόπιστο» τμήμα των συνηθισμένων αναφορών του Γκολίκοφ αναδημοσιευόταν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στον επίσημο Τύπο μας. Αλλά ο Στάλιν κατ’ αρχήν δεν ενδιαφερόταν παρά για τις πληροφορίες που ο Γκολίκοφ χαρακτήριζε «ύποπτες». Ο Στάλιν τα ήξερε όλα και η πολιτική του συνίστατο στο να μην παίρνει μέτρα. Ο Γκολίκοφ είναι υπεύθυνος για το διωγμό που ξέσπασε πάνω στα στελέχη της Γκεπεού (σ.σ. η μυστική υπηρεσία ασφαλείας του σταλινικού καθεστώτος). Αλλά δεν ευθύνεται για το γεγονός πως κανένα μέτρο δεν πάρθηκε για την άμυνα. Στην ιστορική μας φιλολογία, βεβαιώνουν πως ο Στάλιν έγινε αρχηγός της κυβέρνησης στις 5 Μαΐου 1941, «για να ετοιμάσει την άμυνα της χώρας». Αλλά τίποτα δεν επιτρέπει τη χρησιμοποίηση μιας τέτοιας διατύπωσης. Πράγματι, ο Στάλιν δεν έκανε τίποτα για να ενισχύσει το αμυντικό δυναμικό της ΕΣΣΔ. Έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε πως ο Στάλιν έγινε αρχηγός της κυβέρνησης όχι για να ετοιμάσει την άμυνα της χώρας, αλλά για να έρθει σε συνεννόηση με τον Χίτλερ.

ΣΛΕΖΚΙΝ (του Ινστιτούτου Ιστορίας της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ). — Ήμουν στο μέτωπο και, 19 χρονώ, πήρα μέρος στις μάχες του Ιουνίου 1941. Μπορεί κανείς να βεβαιώσει χωρίς δισταγμό πως τα καμώματα του Στάλιν ήσαν εγκληματικά. Η προσωπολατρία, οι προβοκάτσιες, οι κατατρεγμοί σχημάτιζαν ένα φαύλο κύκλο. Ο καθένας προσπαθούσε να ευχαριστήσει τον αρχηγό του, προμηθεύοντάς του μόνο τις πληροφορίες που μπορούσαν να του αρέσουν, ή σχολιάζοντας αρνητικά τις πληροφορίες που μπορούσαν να τον δυσαρεστήσουν. Προσπαθούσαν να μην εκφράζουν προσωπικές ιδέες. Όλα αυτά προξένησαν αμέτρητες ζημίες στον τόπο. Ο καθένας είναι υπεύθυνος με τον τρόπο του, έστω και μόνο γιατί δεν τόλμησε να πει αυτό που σκεφτόταν. Όσο ανεβαίνουμε στην ιεραρχία, τόσο μεγαλώνουν οι ευθύνες. Το να μη λες την αλήθεια για να φυλάξεις τα προνόμιά σου είναι έγκλημα, που είναι ακόμα πιο σοβαρό γιατί κατέχεις υψηλό πόστο. Ο κύριος ένοχος είναι ο Στάλιν. Το σύμφωνο του 1939 ήταν ίσως αναγκαίο, αλλά ήταν έγκλημα να στηριχτούν ελπίδες πάνω σ’ αυτό το σύμφωνο και, κυρίως, να σταματήσει ο αγώνας εναντίον του φασισμού. Και είναι ο Στάλιν που έδωσε τη διαταγή να το κάνουν.

ΓΙΑΚΙΡ (του Ινστιτούτου Ιστορίας της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ). — Μερικοί από αυτούς που προηγήθηκαν στο βήμα μίλησαν για τον «σύντροφο Στάλιν». Ο όρος δεν είναι κατάλληλος. Ο Στάλιν δε στάθηκε σύντροφος κανενός, και προπαντός όχι δικός μας (σ.σ. ο συγκεκριμένος ομιλητής ήταν γιος του στρατηγού Γιακίρ, ο οποίος είχε εκτελεστεί μαζί με το στρατάρχη Τουχατσέφσκι και άλλους υψηλόβαθμους στρατιωτικούς το 1937). Ο Στάλιν έβαλε εμπόδια στην ανάπτυξη των εξοπλισμών μας ξεπαστρεύοντας πολλούς διακεκριμένους τεχνικούς, μεταξύ άλλων τους δημιουργούς του πυροβολικού μας. […] Πρέπει να μελετήσουμε ακόμα το ζήτημα των στρατοπέδων συγκεντρώσεως. Πρέπει να το εξετάσουμε από οικονομική άποψη. Βρισκόμασταν σε πόλεμο, και στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως υπήρχαν εκατομμύρια γερών ανδρών, ειδικοί όλων των τομέων της οικονομικής και στρατιωτικής ζωής του τόπου. Και χρειάζονταν για να τους επιβλέπουν τεράστιες δυνάμεις.

[…]

ΣΝΕΓΚΟΦ. — Το βιβλίο του Νέκριτς είναι τίμιο και χρήσιμο. Όταν την παραμονή της μάχης κυριαρχεί η αταξία μέσα σε μια μονάδα και τα κλείστρα βρίσκονται σε μια μεριά και στην άλλη τα τουφέκια, όταν οι ανιχνευτές και οι φρουροί κοιμούνται, η μονάδα αυτή παθαίνει ήττα. Ο αρχηγός μιας τέτοιας μονάδας συνήθως τουφεκίζεται, με διαταγή του ανώτατου διοικητή, και κανείς δεν μπορεί να πει τίποτα. Ο Στάλιν ήταν ταυτοχρόνως ανώτατος διοικητής του στρατού και αρχηγός της μονάδας, και η μονάδα αυτή, με την αταξία της, ήταν η χώρα ολόκληρη. Ο Στάλιν έπρεπε να τουφεκιστεί. Αντί γι’ αυτό προσπαθούν σήμερα να τον δικαιολογήσουν.

[…]

Γιατί ο Ντεμπόριν προσπάθησε να δικαιολογήσει τον Στάλιν; Όταν ο Χίτλερ ετοίμαζε την επίθεση εναντίον της Πολωνίας, ο Στάλιν τον βοήθησε. Έβαλε και τουφέκισαν όλους τους Πολωνούς κομμουνιστές στην ΕΣΣΔ και έθεσε εκτός νόμου το πολωνικό κομμουνιστικό κόμμα. Γιατί το τέταρτο μοίρασμα της Πολωνίας χαρακτηρίστηκε απελευθερωτική εκστρατεία; Πώς μπορεί να είναι κανείς κομμουνιστής και να μιλάει με ηρεμία για τον Στάλιν, που πρόδωσε και πούλησε τους κομμουνιστές, που ξεπάστρεψε περίπου όλους τους αντιπροσώπους του 17ου Συνεδρίου και περίπου όλα τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, που εκλέχτηκε σ’ αυτό το συνέδριο, που πρόδωσε την ισπανική δημοκρατία, την Πολωνία, όλους τους κομμουνιστές σ’ όλους τους τόπους;

ΝΤΕΜΠΟΡΙΝ (συμπεράσματα). — Δεν έβαλα σκοπό μου να υπερασπίσω ή να δικαιολογήσω τον Στάλιν. Πρέπει να εξετάσουμε πιο βαθιά τις όψεις της προσωπολατρίας. Όσο για την επέμβαση του Σνέγκοφ, ακούσαμε κι άλλες φορές αυτά που μας είπε για την Πολωνία· αλλά αυτές οι παρατηρήσεις προέρχονται από το αντίπαλο στρατόπεδο. Είναι πράγματα που τα λέει ο Δυτικογερμανός καθηγητής Γιάκομπσον, μεταξύ άλλων. Είναι παράξενο να συμμερίζεται κι ο Σνέγκοφ αυτήν την άποψη. Σύντροφε Σνέγκοφ, πρέπει να μας πεις σε ποιο στρατόπεδο ανήκεις.

ΣΝΕΓΚΟΦ. — Είμαι του στρατοπέδου του Κολύμα (σ.σ. ένα από τα διαβόητα στρατόπεδα συγκεντρώσεως του σταλινικού καθεστώτος, που όφειλε την ονομασία του στον ποταμό Κολύμα της βορειοανατολικής Σιβηρίας).

ΝΤΕΜΠΟΡΙΝ. — Αυτά πρέπει να εξακριβωθούν.

ΜΙΑ ΦΩΝΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΑΙΘΟΥΣΑ. — Θέλεις και τον αριθμό του τηλεφώνου; Όπως στον παλιό καλό καιρό;

(Η αίθουσα δεν επιτρέπει στον Ντεμπόριν να συνεχίσει.)

ΝΕΚΡΙΤΣ. — Σας ευχαριστώ για τις παρατηρήσεις σας. Χωρίς αμφιβολία ο Ντεμπόριν έχει τις ιδέες που του αποδίδουν. Αλλά μέσα στη φλόγα της συζήτησης καταντάει κανείς σε υπερβολές. Ο κύριος υπεύθυνος της σοβαρής ήττας και όλης της τραγωδίας της πρώτης περιόδου του πολέμου είναι ο Στάλιν. Πάντως, δεν πρέπει κανείς να δίνει στον αρχηγό του ανακριβείς πληροφορίες επειδή του κάνουν ευχαρίστηση. Ο σταλινισμός άρχισε εξαιτίας μας, εξαιτίας των μικρών ανθρώπων. Ο Στάλιν ήθελε να τυλίξει τον Χίτλερ. Αντί γι’ αυτό μπλέχτηκε σε μια περιπέτεια που τελείωσε σε καταστροφή. Καλύτερα από τον καθέναν ήξερε την εξόντωση των ηγετικών στελεχών και τις αδυναμίες του στρατού.

*Άκρως αποκαλυπτικό άρθρο για τον Στάλιν και το σταλινισμό, υπό τον τίτλο «Ο Στάλιν δε στάθηκε σύντροφος κανενός και προπαντός δικός μας». Η συγκλονιστική συζήτηση-αντιπαράθεση απόψεων είχε δημοσιευτεί στον «Ταχυδρόμο» που είχε κυκλοφορήσει την τελευταία ημέρα του 1966.

Ο Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς Στάλιν (Τζουγκασβίλι ήταν το πραγματικό επώνυμό του), ο πάλαι ποτέ κραταιός ηγέτης της ΕΣΣΔ (πρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου της Σοβιετικής Ένωσης και γενικός γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της ΕΣΣΔ), γεννήθηκε στο Γκόρι της Γεωργίας στις 6/18 Δεκεμβρίου 1878 και απεβίωσε στη Μόσχα στις 5 Μαρτίου 1953.

Ο Στάλιν μαζί με τον Μαξίμ Γκόρκι

Η επίθεση των ναζιστικών στρατευμάτων κατά της ΕΣΣΔ, στο πλαίσιο της περίφημης Επιχείρησης «Μπαρμπαρόσα», είχε αρχίσει στις 22 Ιουνίου 1941.