Το πλάσμα του Φρανκενστάιν δεν είναι παρά το είδωλο όλων μας, όταν τολμούμε να κοιταχτούμε στον καθρέφτη

«It’s alive! It’s alive!! It’s alive!» — η κραυγή του Δρ. Φρανκενστάιν στην εμβληματική ταινία του 1931 συνοψίζει όλο το δέος και τη φρίκη ενός μύθου που αρνείται να πεθάνει. Δύο αιώνες μετά τη γέννησή του, ο Φρανκενστάιν της Μέρι Σέλεϊ επιστρέφει στη μεγάλη οθόνη μέσα από τη ματιά του Γκιγέρμο ντελ Τόρο, με πρωταγωνιστές τον Όσκαρ Άιζακ και τον Τζέικομπ Ελορντί — και μας θυμίζει πως το αληθινό του τέρας δεν ήταν ποτέ αυτό που νομίζαμε.

«Μια ιστορία για τη γενεαλογία του πόνου.»

Στιγμιότυπο του Φρανκενστάιν (1931)

Η βραδιά που γεννήθηκε ο μύθος

Το 1816, το περίφημο «έτος χωρίς καλοκαίρι», μια ομάδα φίλων συγκεντρώθηκε στη Villa Diodati, στις όχθες της λίμνης της Γενεύης. Εκεί, ο Λόρδος Μπάιρον πρότεινε: «Ας γράψει ο καθένας μια ιστορία τρόμου». Ανάμεσά τους, η 18χρονη Μέρι Γουόλστονκραφτ Γκόντουιν — μετέπειτα Σέλεϊ.

Η νεαρή γυναίκα δεν είχε ακόμη συνείδηση ότι, επιχειρώντας να «ξυπνήσει τους μυστηριώδεις φόβους της φύσης μας», θα έγραφε το πρώτο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Στο Φρανκενστάιν, ή ο Σύγχρονος Προμηθέας (1818), ο φοιτητής φυσικής φιλοσοφίας Βίκτορ Φρανκενστάιν εμμονικά αναζητά το μυστικό της ζωής και καταφέρνει να εμψυχώσει ένα σώμα — μόνο για να το απορρίψει με τρόμο.

Από την πρώτη στιγμή, το βιβλίο ήταν κάτι παραπάνω από γοτθικό θρίλερ. Ήταν παραβολή για τα όρια της γνώσης, για την ύβρη του ανθρώπου που παριστάνει τον Θεό και, ταυτόχρονα, για την εγκατάλειψη και τη μοναξιά. Ήταν, θα λέγαμε σήμερα, μια ιστορία για τη γονεϊκή αποτυχία και την κοινωνική απόρριψη.

Στιγμιότυπο του Φρανκενστάιν (1931), Πηγή: Universal, imdb.com

Το τέρας και ο επιστήμονας

Η Σέλεϊ δημιούργησε δύο από τα πιο ανθεκτικά αρχέτυπα του δυτικού πολιτισμού: το πλάσμα που αναζητά αποδοχή και τον επιστήμονα που παραβιάζει τα θεία. Οι μορφές αυτές ξέφυγαν γρήγορα από το χαρτί: έγιναν θεατρικές επιτυχίες, κινηματογραφικοί θρύλοι, σύμβολα της ίδιας της νεωτερικότητας.

Από την πρώτη βωβή ταινία του Τόμας Έντισον (1910) μέχρι την κλασική εκδοχή της Universal με τον Μπόρις Καρλόφ (1931) και τη σατιρική Young Frankenstein του Μέλ Μπρουκς, το έργο της Σέλεϊ απέκτησε άπειρες μεταμορφώσεις. Υπήρξαν Ιταλοί, Ιάπωνες, ακόμη και «Μαύροι» Φρανκενστάιν (Blackenstein), ενώ η επιρροή του φτάνει ως το 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος και τον Rocky Horror Picture Show.

«Θυμήσου πως είμαι το πλάσμα σου· θα έπρεπε να είμαι ο Αδάμ σου, μα είμαι ο έκπτωτος άγγελος.»

Στιγμιότυπο του Φρανκενστάιν(1931), Πηγή: Universal, imdb.com

Η εποχή του ηλεκτρισμού και της αγωνίας

Η ιδέα της Σέλεϊ δεν γεννήθηκε στο κενό. Στις αρχές του 19ου αιώνα, η Ευρώπη ανακάλυπτε τις δυνάμεις του ηλεκτρισμού. Τα πειράματα του Λουίτζι Γαλβάνι, που έκανε τα πόδια βατράχων να κινούνται με ηλεκτρικά ρεύματα, και οι ακόμη πιο τολμηρές απόπειρες του ανιψιού του, Τζιοβάνι Αλντίνι, να «αναστήσει» ανθρώπινους νεκρούς, προκάλεσαν δέος και τρόμο.

Μέσα σε αυτό το κλίμα γεννήθηκε ο Φρανκενστάιν: ένα μυθιστόρημα που συνδύαζε τη νέα επιστημονική φαντασία με τον παλιό μεταφυσικό φόβο. Όπως επισημαίνει η βιογράφος Φιόνα Σάμψον, «με τη νεωτερικότητα έρχεται και το άγχος για το τι μπορεί να κάνει ο άνθρωπος».

Στιγμιότυπο του Φρανκενστάιν (1931), Πηγή: Universal, imdb.com

Από τον Προμηθέα στον Θεό

Ο υπότιτλος του βιβλίου, Ο Σύγχρονος Προμηθέας, παραπέμπει ευθέως στον μύθο του Τιτάνα που έκλεψε τη φωτιά των θεών για να τη χαρίσει στους ανθρώπους. Ο Φρανκενστάιν είναι αυτός ο νέος Προμηθέας — και τιμωρείται για την ύβρη του.

Όμως η Σέλεϊ αντλεί και από τη Βίβλο. Το πλάσμα της δεν είναι απλώς ένα πείραμα που ξέφυγε από τον έλεγχο, αλλά ένας νέος Αδάμ που στρέφεται στον Δημιουργό του με το παράπονο: «Θυμήσου πως είμαι το πλάσμα σου· θα έπρεπε να είμαι ο Αδάμ σου, μα είμαι ο έκπτωτος άγγελος».

Η ταινία του 1931 μετέτρεψε το πλάσμα σε άφωνο τέρας — μια συγκλονιστική αλλά μερική ανάγνωση. Η Σέλεϊ, αντίθετα, του έδωσε φωνή, ευφυΐα και φιλοσοφική συνείδηση. Το πλάσμα διαβάζει Μίλτον, μαθαίνει να μιλά και να στοχάζεται. Δεν γεννιέται κακό: γίνεται τέρας επειδή όλοι το απορρίπτουν.

Στιγμιότυπο του Φρανκενστάιν (1931)

Το πλάσμα ως καθρέφτης μας

Αν το διαβάσει κανείς έτσι, το μυθιστόρημα είναι λιγότερο ιστορία τρόμου και περισσότερο τραγωδία για την ανθρώπινη μοναξιά. Ο Φρανκενστάιν εγκαταλείπει το δημιούργημά του — όπως πολλοί γονείς εγκαταλείπουν τα παιδιά τους συναισθηματικά. Η κοινωνία το διώχνει επειδή είναι διαφορετικό. Η οργή του είναι, στην ουσία, η οργή του απόβλητου που ζητά αγάπη.

Δεν είναι τυχαίο ότι η Σέλεϊ έγραψε το βιβλίο λίγους μήνες μετά τον θάνατο του βρέφους της και την απώλεια της μητέρας της, της φεμινίστριας Μαίρη Γουόλστονκραφτ. Το Φρανκενστάιν είναι, με έναν βαθιά προσωπικό τρόπο, μια ιστορία γέννησης και πένθους.

Η Φιόνα Σάμψον το συνοψίζει: «Όλοι έχουμε υπάρξει λίγο Φρανκενστάιν και λίγο πλάσμα — έχουμε κάνει λάθη, έχουμε διψάσει για αποδοχή. Και οι δύο πλευρές μιλούν για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.»

Στιγμιότυπο του Φρανκενστάιν (1931), Πηγή: Universal, imdb.com

Ο κινηματογράφος ρίχνει τη σκιά του πάνω στη συγγραφέα

Η απήχηση του Φρανκενστάιν στο σινεμά υπήρξε τόσο τεράστια ώστε, όπως γράφει ο ιστορικός Κρίστοφερ Φρέιλινγκ, «έφτασε να μοιάζει σαν το Χόλιγουντ να είχε εφεύρει την ίδια την ιστορία». Η εικόνα του Καρλόφ, με τα βιδωμένα μπουλόνια και την τετράγωνη κεφαλή, έγινε το πρόσωπο του φόβου στον 20ό αιώνα — αλλά και η μάσκα που σκέπασε τη βαθύτερη ουσία του έργου: τη συμπόνια.

Η Μέρι Σέλεϊ έγραψε ένα βιβλίο για την ευθύνη, τη μοναξιά και τη συνείδηση. Το Χόλιγουντ το μετέτρεψε σε θέαμα για το «τέρας». Και όμως, χάρη σε αυτήν την παρανόηση, η ιστορία επιβίωσε — έγινε μύθος.

Στιγμιότυπο του Φρανκενστάιν (1931), Πηγή: Universal, imdb.com

Ο Ντελ Τόρο και η επιστροφή της ανθρωπιάς

Δύο αιώνες μετά, ο Γκιγέρμο ντελ Τόρο επιχειρεί να αποκαταστήσει αυτή την παραγνωρισμένη ευαισθησία. Η νέα του ταινία, που έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Βενετίας, δεν είναι απλώς μια ιστορία τρόμου αλλά, όπως λέει ο ίδιος, «μια ιστορία για τη γενεαλογία του πόνου».

Ο Όσκαρ Άιζακ ενσαρκώνει έναν Βίκτορ Φρανκενστάιν που μοιάζει περισσότερο με κακοποιητικό πατέρα, ενώ ο Τζέικομπ Ελορντί δίνει στο πλάσμα ευαισθησία και τραγικότητα. «Το πλάσμα ήταν ένα απόβλητο, δεν ταίριαζε πουθενά — όπως ένιωθα κι εγώ παιδί», εξηγεί ο Ντελ Τόρο.

Ο Μεξικανός δημιουργός είχε ήδη δηλώσει την ευγνωμοσύνη του προς τη Σέλεϊ όταν παρέλαβε το BAFTA για το The Shape of Water: «Εκείνη έδωσε φωνή στους άφωνους και υπόσταση στους αόρατους. Μου έδειξε πως, για να μιλήσουμε για τα τέρατα, πρέπει μερικές φορές να φτιάξουμε δικά μας».

Η δική του εκδοχή του Φρανκενστάιν είναι, όπως λέει, «ένα τραγούδι για την ανθρώπινη εμπειρία» — και ίσως η πιο πιστή ανάγνωση του αρχικού πνεύματος της Σέλεϊ.

«Το πλάσμα ήταν ένα απόβλητο, δεν ταίριαζε πουθενά — όπως ένιωθα κι εγώ παιδί»

Στιγμιότυπο του Φρανκενστάιν (1931), Πηγή: Universal, imdb.com

Το αθάνατο τέρας

Όταν, το 1831, η συγγραφέας έγραψε στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης «Στέλνω ξανά το φρικτό μου τέκνο στον κόσμο για να προκόψει», δεν μπορούσε να φανταστεί πόσο προφητικά ήταν τα λόγια της. Ο δημιουργός και το δημιούργημα —η ίδια και το πλάσμα της— βγήκαν από το βιβλίο και κατέκτησαν τον κόσμο.

Σήμερα, το Φρανκενστάιν δεν είναι πια ιστορία τρόμου αλλά ένας ζωντανός μύθος για τα όρια, την ευθύνη και τη μοναξιά του ανθρώπου. Από την τεχνητή νοημοσύνη ως τη βιοτεχνολογία, το ερώτημα παραμένει ίδιο: τι συμβαίνει όταν η δημιουργία ξεπερνά τον δημιουργό της;

Ίσως, τελικά, το πλάσμα της Μέρι Σέλεϊ δεν ήταν ποτέ το πραγματικό τέρας. Ίσως το τέρας να είμαστε εμείς — κάθε φορά που κοιτάζουμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη και δεν αναγνωρίζουμε τι έχουμε φτιάξει.

*Mε πληροφορίες από: BBC, Κεντρική Φωτογραφία: Το δημιούργημα του Δρ. Φρανκενστάιν, Πηγή: Universal, imdb.com