Θαλάσσια πάρκα, ένα αισιόδοξο σχέδιο σε 11 παραγράφους

Γράφει ο Πέτρος Λιάκουρας*

1.Στο επίκεντρο της Ελλάδας εσχάτως μετά το θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό ανακοινώνονται οι πρωτοβουλίες για τα θαλάσσια πάρκα, τις προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές, τη βιοποικιλότητα πέραν της εθνικής δικαιοδοσίας, τη θαλάσσια ασφάλεια. Όλες οι απαριθμούμενες περιπτώσεις αφορούν κατά κύριο λόγο σε περιβαλλοντικές προτεραιότητες στις θαλάσσιες ζώνες, σε αξιοποίηση των θαλασσών καθώς και μέτρα για την προστασία του θαλάσσιου οικοσυστήματος.

2. Αναμένεται να εκδοθούν τα προεδρικά διατάγματα, με τα οποία θα καθορίζονται τα προστατευόμενα είδη, ζώντα και μη ζώντα, τις αρμοδιότητες που θα ανατεθούν στο κράτος, καθώς και το μηχανισμό επίβλεψης και εφαρμογής.

3. Τα θαλάσσια πάρκα (marine parks) θα αφορούν σε οριοθετημένες περιοχές εντός της αιγιαλίτιδας ζώνης επιλεγμένων νησιών, δηλαδή εντός ζώνης εθνικής κυριαρχίας. Έχουν εκπονηθεί οι μελέτες. Σκοπός είναι να προστατευτούν είδη ζώντων οργανισμών όπως τα θαλασσοπούλια, τα καταφύγιά τους, οι φωλιές τους και ό,τι αποτελεί για τα είδη αυτά τροφή που αναζητάται σε περιοχές που χρήζουν διαχείρισης και προστασίας τους από ανθρώπινες δραστηριότητες. Άλλα έμβια όντα που εντοπίζονται σε αυτές τις θάλασσες είναι οι φώκιες, τα ζωνοδέλφινα (το πιο κοινό είδος των ελληνικών θαλασσών- δελφίνια της Μεσογείου) φυσητήρες (κητώδη θηλαστικά που συγγενεύουν με τα δελφίνια) καθώς και λοιπά θηλαστικά. Τα δελφίνια αυτά τρέφονται με ψάρια, καλαμάρια και χταπόδια. Γι’ αυτό τα μέτρα προστασίας των ειδών αυτών συνδέονται με την απαγόρευση αλιείας με τη χρήση μηχανότρατων. Η υπεραλίευση αυτού του είδους αποτελεί απειλή της επιβίωσής τους. Μάλιστα, παρατηρείται εσχάτως μια μείωση του είδους των δελφινιών, γεγονός που αποδίδεται στην αλόγιστη αλίευση και κάνει την ανάγκη λήψης ρυθμιστικού πλαισίου μονόδρομο. Με την έκδοση του διατάγματος το μέτρο απαγόρευσης της αλιείας με μηχανότρατες θα είναι πρωτοποριακό σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

4. Η προστασία θα εκτείνεται τόσο στη θάλασσα όσο και στη στεριά. Επιπλέον στη θάλασσα πρέπει να προστατευτεί το οικοσύστημα οι κοραλλιογενείς περιοχές, όπως και τα λιβάδια Ποσειδωνίας. Μεγάλο μέρος αυτών καταστρέφεται από τις μηχανότρατες, από τα πλαστικά και τη ρίψη φερτών αποβλήτων. Στη στεριά τα μέτρα διαφοροποιούνται, περιορίζονται η χρήση ανεμογεννητριών, αιολικών πάρκων και άλλων κατασκευών ή παρεμφερών ανθρωπίνων δραστηριοτήτων που θα ενοχλούν τα θαλασσοπούλια, καθώς και η τοποθέτηση φωτοβολταϊκών σε έδαφος χρήσιμο αλλά και ενοχλητικό για τα πουλιά αυτά. Επίσης στα πάρκα του Ιονίου υπό προστασία θα τεθούν κυρίως  η θαλάσσια χελώνα καρέτα καρέτα, καθώς και τα κοράλλια. Η επιτήρηση θα γίνεται με κάθε μέσο ακόμη και με drones. Προστατεύονται τα πουλιά και οι φωλιές τους. Ενώ για τα θηλαστικά οι απαγορεύσεις αφορούν στην επιβίωση τους.

5. Την προηγούμενη φορά (Απρίλιος 2024) που η Ελλάδα σχεδίαζε τη χωροθέτηση θαλάσσιων πάρκων στο Νότιο Αιγαίο, στη φάση της διαρροής αντιμετώπισε την αντίρρηση της Τουρκίας. Τα πάρκα κάλυπταν περιοχές νησιών νησίδων και βραχονησίδων, από την βραχονησίδα Βελοπούλα μέχρι τη Νίσυρο. Η Τουρκία δεν αμφισβητεί τα πάρκα γενικώς. Αμφισβητεί τα πάρκα σε αιγιαλίτιδα ζώνη αμφισβητούμενων βραχονησίδων, αυτές που χαρακτηρίζει ως ακαθόριστης κυριαρχίας, σύμφωνα με την αβάσιμη θεωρία της περί γκρίζων ζωνών. Κατά το γνωστό τουρκικό ισχυρισμό οι αμφισβητούμενες νησίδες και βραχονησίδες δεν παράγουν διεκδικήσεις για καμία θαλάσσια ζώνη. Τον Απρίλιο 2025 το θαλάσσιο πάρκο που επρόκειτο να ανακοινωθεί περιοριζόταν στις νότιες Κυκλάδες, από την Μήλο, τη Φολέγανδρο, την Ανάφη μέχρι την Αμοργό.

6. Στη νεώτερη ανακοίνωση της 21 Ιουλίου 2025 τα νέα θαλάσσια πάρκα που θα θεσπιστούν στο προεδρικό διάταγμα, εκτείνονται από την Αντίμηλο μέχρι τα Λέβιθα.  Περιλαμβάνονται τα βασικά νησιά των νότιων Κυκλάδων, Μήλος, Κίμωλος, Φολέγανδρος, Σίκινος, Ίος Σαντορίνη, Ανάφη, Αμοργός και τις βραχονησίδες Γλάρος, Πλάκα, Μαύρο, Κίναρος Λέβιθα. Οι πέντε βραχονησίδες παρότι στις Κυκλάδες,  είναι στις γκρίζες ζώνες της Τουρκίας.

7. Η Τουρκία αντιδρά όχι μόνο για τις γκρίζες ζώνες αλλά και για το γεγονός ότι η Ελλάδα μονομερώς θεσπίζει, χωρίς συνεννόηση μαζί της. Επιμένει όχι μόνο στο αβάσιμο θεώρημα περί γκρίζων ζωνών, αλλά και το ανίσχυρο επιχείρημα της που προβάλλει από το 1973, ότι το Αιγαίο συνιστά γεωγραφικά ημίκλειστη θάλασσα, για να συνεχίσει με τον ισχυρισμό ότι τίποτα δεν γίνεται χωρίς ενημέρωση, συναίνεση και συνεργασία μεταξύ των γειτονικών παράκτιων, δηλαδή μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας. Και επαναλαμβάνει ότι για την προστασία του περιβάλλοντος τα κράτη πρέπει να συνεργάζονται. Αυτά τα περί ημίκλειστης θάλασσας δεν έχουν εφαρμογή, ούτε σε ζώνη κυριαρχίας όπως η αιγιαλίτιδα, ούτε σε ζώνες κυριαρχικών δικαιωμάτων όπως υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ, που ούτως ή αλλιώς απαιτεί συμφωνία οριοθέτησης, σύμφωνα με τη Σύμβαση Δικαίου Θάλασσας 1982. Υπάρχουν ξεκάθαροι κανόνες από το δίκαιο της θάλασσας.

8. Η Τουρκία διαμηνύει ότι δεν θα δεχθεί θαλάσσιες διαμορφώσεις σε αμφισβητούμενες περιοχές, των οποίων το καθεστώς -κατά τον δικό της αβάσιμο και ανιστόρητο ισχυρισμό- είναι ακαθόριστης κυριαρχίας. Εννοώντας τις βραχονησίδες που χαρακτηρίζει γκρίζες ζώνες.  Πρέπει να ξεπεράσουμε την εντελώς αβάσιμη τουρκική θεωρία  περί γκρίζων ζωνών και να βάλουμε ένα τέλος. Η συνθήκη της Λωζάννης του 1923 είναι κρυστάλλινα σαφής ως προς τη κυριαρχία των νησιών στο Αιγαίο. Εξάλλου, σήμερα ειδικά στο Αιγαίο, δεν υπάρχει terra nullius, ήτοι έδαφος χωρίς κυρίαρχο. Η κυριαρχία των νησιών ανεξαρτήτως μεγέθους, έχει κατοχυρωθεί και έχει αδιάκοπα γίνει αποδεκτή από την Τουρκία επί 73 έτη (μέχρι το 1996 που έθεσε το ζήτημα), σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λωζάννης 1923. Η Συνθήκη δεν επιτρέπει περιθώρια αμφισβήτησης. Δεν υπάρχει κάτι που να δίνει λαβή στην Τουρκία, ώστε να ικανοποιεί ένα αναθεωρητικό τέχνασμα της, για να προκαλέσει μια ακόμη διαφορά και να επιφέρει αποσταθεροποίηση. Με αφορμή τα πάρκα, έχει έρθει το πλήρωμα του χρόνου να τελειώνουμε με αυτό το «παραμύθι» των γκρίζων ζωνών. Με την κυριαρχία, ούτε πειραματιζόμαστε, ούτε παίζουμε.

9. Η Τουρκία διατείνεται ότι τα θαλάσσια πάρκα μπορεί να συνεπάγονται ρυθμίσεις που επηρεάζουν την ναυσιπλοΐα και μπορεί να επιφέρουν περιορισμούς στην θαλάσσια πρόσβαση. Πρόνοια για τη ναυσιπλοΐα θα πρέπει να προβλέπεται. Εντός της αιγιαλίτιδας ζώνης η Ελλάδα μπορεί να καθορίζει τις διόδους της αβλαβούς διέλευσης, χωρίς να αναιρείται το δικαίωμα των πλοίων χρηστών. Όμως οι οικολόγοι, οι περιβαλλοντολόγοι και οι υδροβιολόγοι έχουν προτείνει τον άμεσο ορισμό περιβαλλοντικών πάρκων σε αυτήν την περιοχή ως αμέσου ανάγκης.

10. Εντός των πάρκων άνετα η Ελλάδα μπορεί να θεσπίσει εθνική νομοθεσία για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και του οικοσυστήματος. Δεν απαιτείται συναίνεση κανενός κράτους. Συναίνεση απαιτείται για τις προστατευόμενες θαλάσσιες ζώνες (marine protected areas) οι οποίες πέραν του ορίου της αιγιαλίτιδας ζώνης καθορίζονται με συμφωνίες (arrangements) με τα παρακείμενα παράκτια κράτη.

11. Η Τουρκία αντιδρά λεκτικά, προσώρας χωρίς εξάρσεις, και προαναγγέλλει προκήρυξη θαλάσσιων πάρκων. Ενδιαφέρον έχει να μάθουμε που θα συμβεί τέτοια κίνηση. Εάν λάβει ως βάση βραχονησίδες που αμφισβητεί, τότε θα έχουμε νέο κύκλο αντιπαράθεσης διότι θα κινείται σε ελληνική αιγιαλίτιδα ζώνη, την οποία θα επιχειρήσει να σφετεριστεί. Ίδωμεν. Πάντως η κυβέρνηση δεν πρέπει να υπαναχωρήσει.

*Ο Πέτρος Λιάκουρας είναι Καθηγητής Διεθνούς Δικαίου, Πανεπιστημίου Πειραιώς