The Phoenician Scheme: Ταινία φαντασίας ή κριτικής των όσων λαμβάνουν χώρα στη Μέση Ανατολή;

Το Phoenician Scheme, η ταινία φαντασίας του Γουές Άντερσον, με κεντρική θεματική την πλασματική αντιμετώπιση της πληγωμένης από τον πόλεμο Έγγυς Ανατολής, προβάλει την περιοχή ως κάτι που φαντάζει απίστευτο στις μέρες μας.

Οι πύραυλοι και τα γκρεμισμένα κτίρια που αναπαράγονται στις οθόνες μας μέρα-νύχτα, έχουν αντικατασταθεί με κυπαρίσσια, καμηλιέρηδες και κιτς ξενοδοχεία λεβαντίνικης έμπνευσης φωτογραφημένα με τη λάμψη ενός βιβλίου μαγειρικής του Γιόταμ Οτολένγκι.

The Phoenician Scheme

Η ταινία διαδραματίζεται στη Μέση Ανατολή ενός παράλληλου σύμπαντος. Βρισκόμαστε στο 1950, αλλά η αποαποικιοποίηση, το Ολοκαύτωμα, οι παγκόσμιοι πόλεμοι κι όλα τα κακά της ιστορίας δεν έλαβα ποτέ χώρα. Τι υπέροχος κόσμος να ζει κανείς – η ιστορία έχει σταματήσει σε ένα είδος αέναης belle époque, αφήνοντας μόνο ένα συνονθύλευμα της Ανατολής στην αυτοκρατορική της ακμή, που ανακατασκευάζεται σχολαστικά στη γεωγραφία και το σχεδιασμό παραγωγής της ταινίας, στις ιστορίες και τους χαρακτήρες της.

Στη θέση των αντιμαχόμενων κρατών που εξαπέλυσε η αποτυχία της Ευρώπης να αποσυρθεί από τις ιμπεριαλιστικές της τάσεις, ολόκληρο το Λεβάντε σχηματίζει μια ενιαία ονομαστικά κυρίαρχη επικράτεια, γνωστή ως Σύγχρονη Μεγάλη Ανεξάρτητη Φοινίκη, η οποία πήρε το όνομά της από τον αρχαίο πολιτισμό που κατοικούσε κάποτε εκεί που σήμερα είναι ο Λίβανος, η Παλαιστίνη, η Ιορδανία, η Συρία και το Ισραήλ. Αυτές οι εθνικές οριοθετήσεις δεν υπάρχουν στην ταινία, όπως μπορείτε να δείτε από όλη την περίεργα εμφανιζόμενη χαρτογράφηση σήμα κατατεθέν του Γουές Άντερσον, ολόκληρη η περιοχή είναι παρθένα αδιαίρετη – όπως ήταν πριν από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.

Όλες οι εθνοτικές και θρησκευτικές διαμάχες που ταλαιπωρούν αυτά τα εδάφη στον πραγματικό κόσμο αντικαθίστανται ως δια μαγείας από ένα ειρηνικό συνονθύλευμα αριστοκρατικών οικογενειών, η καθεμία με τις αντίστοιχες παρακαταθήκες της. Οι διογκωμένοι τίτλοι τους δεν σημαίνουν  απολύτως τίποτα, τα ονόματά τους παραπέμπουν στις πλέον ανύπαρκτες δυναστείες πατρώνων που χάθηκαν στον χρόνο.

Στιγμιότυπο της ταινίας The Phoenician Scheme

Από τον βασιλιά Φαρούκ στον Σέσιλ Ρόουντς

Ο βασιλιάς Χουσεΐν της ταινίας παραπέμπει σε περισσότερους από έναν Χασεμίτες μονάρχες που εγκατέστησε η Βρετανία και ο πρίγκιπας Φαρούκ στον τελευταίο βασιλιά της Αιγύπτου. Το γεγονός ότι ένας αδύνατος  Ριζ Άχμεντ έχει επιλεγεί για να υποδυθεί έναν χαρακτήρα, του οποίου η πραγματική έμπνευση, ο βασιλιάς Φαρούκ, ήταν μια διασημότητα γνωστή ανά τον κόσμο για το πάχος του, μας λέει όλα όσα πρέπει να ξέρουμε για τον παραμορφωτικό καθρέφτη μέσα από τον οποίο ο Άντερσον αντανακλά την ιστορία της αυτοκρατορίας.

Η αποικιοκρατία, στο Phoenician Scheme, έχει πρόσωπο κι ακούει στο όνομα «Ζα-Ζα» Κόρντα. Αυτός έχει ένα και μόνο όνομα: να κατασκευάσει σιδηροδρόμους, σήραγγες, κανάλια και φράγματα σε όλη τη Φοινίκη. Η σημασία των υποδομών στην αποικιοκρατική ιστορία, όμως, δεν είναι το ζητούμενο. Ο Άντερσον λέει ότι ο Κόρντα εμπνεύστηκε από τον πεθερό του, τον Λιβανέζο μεγαλοκατασκευαστή Φουάντ Μάλουφ, στον οποίο και ο αφιερώνεται η ταινία. Ο Κόρντα όμως είναι εξίσου κι ένας οικοδόμος αυτοκρατοριών στο πρότυπο του Σέσιλ Ρόουντς ή του Φερντινάν Λεσσέψ.

Με τα αφρικανικά ορυχεία και τους σιδηροδρόμους του, ο Ρόουντς έφερε σε δύσκολη θέση το μεγαλύτερο μέρος μιας ηπείρου. Με την κατασκευή της διώρυγας του Σουέζ, μιας υδάτινης οδού στην έρημη άμμο μεταξύ της Αφρικής και της Ασίας, ο Λεσσέψ έκανε το θαύμα του Μωυσή, αλλά αντίστροφα. Τέτοια μεγαλοπρεπή έργα υποδομής, που λέγεται ότι ξεπερνούσαν το μυαλό των ντόπιων, ήταν η δόξα της αυτοκρατορίας και εξακολουθούν να εμφανίζονται στις επανεκτιμήσεις της («Και οι σιδηρόδρομοι;»). Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να γίνει κατανοητό το φοινικικό σχέδιο του Κορτνά: μια συνωμοσία για την επανασχεδίαση της Μέσης Ανατολής κατ’ εικόνα του.

Πρόκειται για την Ανατολή ως καριέρα, σύμφωνα με τα περίφημα λόγια του Ντισραέλι. Και μέσω μιας τέτοιας καριέρας, έγραψε ο Παλαιστίνιος κριτικός λογοτεχνίας Έντουαρντ Σαΐντ, «θα μπορούσε κανείς να ξαναφτιάξει και να αποκαταστήσει όχι μόνο την Ανατολή αλλά και τον εαυτό του». Αυτό συνοψίζει τον Κορντά, ο οποίος έχει ως κίνητρο τη μεγαλομανία και το χρήμα.

Αυτό είχε πάντα κάτι συναρπαστικά κινηματογραφικό. Ήταν ένας άλλος Κόρντα – ο Ουγγροεβραίος εμιγκρέ σκηνοθέτης Ζόλταν Κόρντα – που το απέδειξε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, στις αποικιακές ταινίες περιπέτειας που γύρισε με τον αδελφό του Αλεξάντερ τη δεκαετία του 1930, που αφηγούνταν ηρωικές περιπέτειες σε μια διαχρονική Ανατολή υπό αιώνια βρετανική κυριαρχία. Ονομάζοντας τον ήρωά του Κόρντα, ο Άντερσον αναγνωρίζει με υπερηφάνεια το χρέος του σε μια αμφιλεγόμενη αφηγηματική παράδοση.

Στιγμιότυπο της ταινίας The Phoenician Scheme

Το φέσι του Νταβίντ Μπεν Γκουριόν

Παρόλα τα παραπάνω, η μεγαλύτερη ίσως διαφορά της ταινίας φαντασίας με την πραγματικότητα είναι πως το Phoenician Scheme εκτυλίσσεται σε έναν κοσμοπολίτικο κόσμο που, παρά τα ψέματα, τις απάτες και τις διπλές συναλλαγές, είναι εντελώς απαλλαγμένος από τον ρατσισμό. Ο αυτοκρατορικός κοσμοπολιτισμός συμβολίζεται, απ’ όλα τα πράγματα, με το κάλυμμα του κεφαλιού.

Το φέσι είναι απολύτως πανταχού παρόν στην ταινία, όπως ήταν στις αποικιακές ελίτ, μουσουλμανικές, χριστιανικές και εβραϊκές.(Υπάρχουν φωτογραφίες του ιδρυτή πρωθυπουργού του Ισραήλ, του Νταβίντ Μπεν Γκουριόν, ως φοιτητή της Νομικής στην Κωνσταντινούπολη με φέσι). «Έφυγε» από τη μόδα στη μετα-αποικιακή Μέση Ανατολή και έγινε σύμβολο της αποικιακής νοσταλγίας.

Ο Άντερσον απολαμβάνει αυτή τη νοσταλγία, την οικουμενική συντροφικότητα του φέσιου, που φοριέται στην ταινία από Γάλλους, Άραβες, Αρμένιους, οι οποίοι μοιράζονται χαρούμενα κοκτέιλ.

Ο Κόρντα φαίνεται να είναι Αρμένιος (αν κρίνουμε από τη γραφή στο πιστοποιητικό γέννησής του), αλλά σε μια παράξενη ανατροπή ο Κόρντα φοράει το χαρακτηριστικό λευκό φέσι και τα ράσα της σέκτας των Δρούζων του Λιβάνου, ακριβώς όπως οι φαραωνικές εικόνες κοσμούν παράξενα τα φοινικικά ξενοδοχεία: όλα είναι μέρος του ποτ πουρί των πολιτισμών.

Στιγμιότυπο της ταινίας The Phoenician Scheme

Ο σιωνισμός

Πρόκειται για ιστορία στυλιζαρισμένη πέρα από κάθε αναλογία. Έχει σκοπό να θυμίσει τον αστικό κόσμο που υπήρχε υπό αυτοκρατορική κυριαρχία. Το κράτος του Ισραήλ απουσιάζει από την ταινία, αλλά ο σιωνισμός, δεν απουσιάζει.

Σε μια γωνιά της Φοινίκης, που επισκέπτεται ο Κόρντα, υπάρχει ένα κιμπούτς, γεμάτο με εβραϊκές επιγραφές, αποσπάσματα από την Παλαιά Διαθήκη και την υποβλητική εικόνα του «να κάνουμε την έρημο να ανθίσει», φοίνικες που ξεφυτρώνουν από την άγονη γη. Έχει την δική του οραματίστρια ιδρύτρια, μια αντίπαλο του Κόρντα, την οποία υποδύεται η Σκάρλετ Γιόχανσον, που δουλεύει τη γη με χακί σορτς, όπως οι πρωτοπόροι κιμπούτσνικ που απεικονίζονταν στις πρώτες σιωνιστικές αφίσες.

Στιγμιότυπο της ταινίας The Phoenician Scheme

Ο εθνικισμός

Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι χαρακτηρίζεται ως «ιδιωτικό ουτοπικό φυλάκιο». Ο εθνικισμός είναι τέτοιο ανάθεμα για το ήθος της ταινίας που ο σιωνισμός περιορίζεται στην προσωπική επιχείρηση ενός ακόμη οραματιστή που κάνει καριέρα στην Ανατολή. Δεν έχει καμία φιλοδοξία για κρατική υπόσταση. Τέτοια μη πολιτικά στελέχη του σιωνισμού ευνοήθηκαν αρχικά από τους οπαδούς του κινήματος, συμπεριλαμβανομένων του Αϊνστάιν και του Κάφκα, και υποψιάζεται κανείς ότι είναι το είδος που είναι πιο εύπεπτο στον Άντερσον. Αλλά αυτό το απολυτοποιημένο, φανταστικό όραμα του σιωνισμού είναι ένα κομμάτι με τη φαντασίωση του Άντερσον για την αυτοκρατορία. Ιστορικά και στις δύο περιπτώσεις, η βία και ο ρατσισμός σιγόβραζαν πάντα.

Στιγμιότυπο της ταινίας The Phoenician Scheme

Η τραγωδία γίνεται κωμωδία καταδικασμένη να είναι δραματική

Το Phoenician Scheme μπορεί να σχολιάζεται ως η χειρότερη και πιο δύσκολη ταινία του σπουδαίου σκηνοθέτη, δεν μπορεί κανείς όμως να στρέψει το βλέμμα του μακριά από το άρτιο «πάντρεμα» του χρόνου όσον αφορά το παρελθόν και ο παρόν, αλλά και την σχεδόν ηθικά αποκρουστική υποχώρηση από το σήμερα με εργαλείο την μετατροπή της τραγωδίας σε κωμωδία.

Το να βλέπεις το The Phoenician Scheme εν μέσω της καταστροφής της Γάζας – κατά τη διάρκεια της οποίας γυρίστηκε επίσης – είναι σαν να βλέπεις δύο εικόνες της ιστορίας, δύο χάρτες της εποχής μας, αποπροσανατολιστικά τοποθετημένες η μία πάνω στην άλλη: τη γλυκιά φαντασίωση μιας πολλά υποσχόμενης χώρας και την πικρή, αιματηρή πραγματικότητα του πώς εξελίσσεται.

*Πηγή: The Guardian