Στυλιανός Καψωμένος: Το κατά Ισοκράτη ιδανικό της παιδείας

[…] Και ο Ισοκράτης τελειώνει τον λόγο του (σ.σ. Φίλιππος 5) με το ακόλουθο κεφάλαιον των συμβουλών του: Φημί γαρ χρήναί σε τους μεν Έλληνας ευεργετείν, Μακεδόνων δε βασιλεύειν, των δε βαρβάρων ως πλείστων άρχειν. Ην γαρ ταύτα πράττης, άπαντές σοι χάριν έξουσιν, οι μεν Έλληνες υπέρ ων αν ευ πάσχωσιν, Μακεδόνες δ᾽ ην βασιλικώς αλλά μη τυραννικώς αυτών επιστατής, το δε των άλλων γένος, ην διά σε βαρβαρικής δεσποτείας απαλλαγέντες ελληνικής επιμελείας τύχωσιν (σ.σ. Λέω λοιπόν πως πρέπει να γίνεις ο ευεργέτης των Ελλήνων, ο βασιλιάς των Μακεδόνων και ο κυρίαρχος όσο μπορείς πιο πολλών βαρβάρων. Αν ενεργήσεις έτσι, όλοι θα σου χρωστούνε χάρη: οι Έλληνες για τις ευεργεσίες σου, οι Μακεδόνες που τους κυβερνάς σαν βασιλιάς σωστός και όχι σαν τύραννος· και όλοι οι άλλοι οι λαοί που θα τους απαλλάξεις από τη δεσποτική κυριαρχία των βαρβάρων, για να τους προσφέρεις την προστασία των Ελλήνων). Ο Φίλιππος πρέπει να είναι ευεργέτης των Ελλήνων, βασιλιάς —όχι τύραννος— των Μακεδόνων· τους άλλους να τους λυτρώση από την βαρβαρική δεσποτεία και να τους χαρίση το αγαθό της ελληνικής επιμελείας.

Ο Ισοκράτης

Τι εννοεί με την ελληνική επιμέλεια, το ξέρομε. Ο Ισοκράτης ήταν, όπως είπαμε, και αθηνολάτρης και ελληνολάτρης. Αλλά η λατρεία που έτρεφε προς την Αθήνα και προς την Ελλάδα δεν ήταν μικρόχαρος τοπικισμός ή σωβινισμός· είχε βαθύτερες, πανανθρώπινες ρίζες. Επίστευε ότι ο όλος ελληνικός πολιτισμός υπερείχε απόλυτα απέναντι στον πολιτισμό των ξένων λαών. Και ως την κορωνίδα του πολιτισμού αυτού εθεωρούσε την παιδεία, όπως είχε διαμορφωθή στην Αθήνα των χρόνων του. Αυτήν εχαρακτήριζε ελληνική επιμέλεια.

Όπως και οι άλλες εκδηλώσεις του πολιτισμού που ακμάζουν εκεί, έτσι και η παιδεία δεν είναι ανακάλυψη της Αθήνας. Ήδη η αριστοκρατική κοινωνία των ομηρικών χρόνων αξιώνει από την αγωγή να παρασκευάζη, και για τον θεωρητικό και για τον πρακτικό βίο, μύθων τε ρητήρ έμεναι πρηκτήρα τε έργων (σ.σ. να είναι κανείς έξοχος και στο λόγο και στην πράξη), και το τέλος, προς το οποίο τείνει η παιδευτική ενέργεια, είναι η αρετή, το να ξεχωρίζη κανείς ανάμεσα στους ομοίους του — αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων (σ.σ. πάντοτε μέγας να φανώ και των ανδρείων πρώτος, κατά τον Ιάκωβο Πολυλά), όπως το ορίζει ο ποιητής. Αλλά η αρετή μέσα στα πλαίσια της ελληνικής πόλεως είναι η αρετή του πολίτη, και η παιδεία όλα τα χρόνια της διαμορφώσεως και της ακμής της πόλεως σ’ ένα τείνει, να παρασκευάση τον νέο σε τέλειο πολίτη, καλόν καγαθόν, φυσικό και ψυχικό στήριγμα της πόλεως.

Η ποικιλία των μορφών που παίρνει η παιδεία του πολίτη είναι συνάρτηση των μορφών που είχε πάρει η πόλις μέσα στον ελληνικό κόσμο. Βρισκόμαστε όμως τώρα στα χρόνια που ο θεσμός της πόλεως παρακμάζει. Είδαμε ότι με την διδασκαλία των σοφιστών είχε αρχίσει να ανατέλλη μέσα στις συνειδήσεις μια ευρύτερη κοινωνία πέρα από τις διαιρέσεις που εχώριζαν τους ανθρώπους, η ανθρωπότης. Και το ιδανικό της παιδείας έπρεπε λοιπόν να προσαρμοσθή τώρα προς αυτήν και να γίνη ιδανικό για την μόρφωση του τελείου ανθρώπου.

Ο Ισοκράτης, ο μαθητής αυτός των σοφιστών, το αντιλαμβάνεται και ζητεί να δώση νέο περιεχόμενο στην παιδεία. Μέσα της παιδείας του ανθρώπου, όπως την ένιωθε και την ασκούσε ως διδάσκαλος ο Ισοκράτης, πρέπει να είναι η φιλοσοφική συγκρότηση του τροφίμου και η οικείωσή του στα μυστικά της τέχνης του ρητορικού λόγου· σκοπός της εξάλλου να κάμη τον πεπαιδευμένο άνθρωπο ικανό να επωφελήται με την δύναμη του λόγου από τις ευκαιρίες που του παρουσιάζει η ζωή, αλλά και να μη χάνη συγχρόνως, χάρη στην φιλοσοφική και ηθική του συγκρότηση, ούτε το μέτρο και την συγκατάβαση στις σχέσεις του με τους συνανθρώπους του ούτε την αυτοκυριαρχία στις χαρές και στα βάσανα της ζωής ούτε προπάντων την μετριοφροσύνη στην ευτυχία.

Μονάχα η παιδεία αυτή, που απεργάζεται (σ.σ. εδώ με την έννοια τού φέρω εις πέρας, ολοκληρώνω, τελειοποιώ) την ισορροπία των πνευματικών και των ψυχικών δυνάμεων και συμβιβάζει τα δικαιώματα της προσωπικότητος με τις απαιτήσεις της αρμονικής συμβιώσεως των ανθρώπων, μπορεί γι’ αυτόν να μορφώση αληθινά τον άνθρωπον ως τέτοιον, να τον κάμη ολοκληρωμένο, τέλειον άνδρα, οργανικό μέλος της ανθρωπίνης κοινωνίας.

*Απόσπασμα από τον πανηγυρικό λόγο που είχε εκφωνήσει ο Στυλιανός Γ. Καψωμένος στις 30 Ιανουαρίου 1953, στη μεγάλη αίθουσα τελετών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με αφορμή την εορτή των Τριών Ιεραρχών. Ο τίτλος της ομιλίας του Καψωμένου, τότε καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του ΑΠΘ, ήταν ο εξής: «Η ιστορική διαμόρφωσις του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού» (πηγή: Ψηφιοθήκη ΑΠΘ, digital.lib.auth.gr).

Ο Στυλιανός Καψωμένος, ομότιμος καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και σημαντικός έλληνας γλωσσολόγος του 20ού αιώνα, έφυγε από τη ζωή στις 15 Μαΐου 1978, σε ηλικία 71 ετών.

Ο Καψωμένος, με καταγωγή από τον Αλικιανό (Αλικιανού) Χανίων, σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας από το 1924 έως το 1928, συνέχισε δε τις σπουδές του στην Παβία, στο Μόναχο και στο Βερολίνο, από το 1934 έως το 1937.

Υπηρέτησε ως καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ από το 1944 έως το 1973. Διετέλεσε δύο φορές κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής, πολλές φορές μέλος της συγκλήτου, πρύτανης του ΑΠΘ (1968-1969) και πρώτος πρόεδρος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, όταν αυτή λειτούργησε (στην αρχική φάση της, από το 1964 έως το 1967) ως Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Επιστήμονας διεθνούς κύρους, ο Καψωμένος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την παπυρολογία, την ιστορία της ελληνικής γλώσσας και την αρχαία τραγωδία.

Παράλληλα, ο Καψωμένος αποτέλεσε πρότυπο δασκάλου, καθώς συνδύαζε τη σοφία με την ταπεινότητα, τη σταθερότητα με την καλοσύνη. Λιτός, χωρίς ρητορική αυταρέσκεια και δογματικές θέσεις, με τις επιφυλάξεις που ταιριάζουν στην πραγματική γνώση, έδινε ο ίδιος το μέτρο της επιστημοσύνης.

Με την προσωπικότητά του και το διδακτικό έργο του στα τριάντα χρόνια της θητείας του στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, ο Καψωμένος άσκησε σημαντική επίδραση σε γενιές μαθητών του.

Ο Καψωμένος πρέσβευε ότι η γλωσσική ιστορία ενός λαού συμβαδίζει με την πολιτική ιστορία του, και στο αξίωμα αυτό στήριξε τη θέση του για την καταγωγή της Νέας Ελληνικής και των διαλέκτων της από τη λεγόμενη Κοινή των Ελληνιστικών – Ρωμαϊκών Χρόνων.