Ένας σύγχρονος Οιδίποδας στην Τουλούζη

Και τίποτα άλλο να μην είχε καταφέρει η «Πηγή των δακρύων» του Ζαν Πωλ Ντιμπουά, η κατασκευή ενός απολύτως αρνητικού χαρακτήρα μέσα από την αφήγηση του γιου του, είναι ήδη αρκετή. Στο μυθιστόρημα αυτό (εκδ. Δώμα, μτφ. Στέλα Ζουμπουλάκη) το φάντασμα του πατέρα, το τόσο σαιξπηρικό, είναι ένας εφιάλτης. Ο γεννήτορας εδώ πρέπει να ξεχαστεί, να ξεγραφτεί από τα κατάστιχα της μνήμης, όπως λέει ο ίδιος ο ήρωας, ο Πωλ (εν μέρει alter ego  του συγγραφέα), τον οποίο βαραίνει ένα έγκλημα που δεν είναι έγκλημα. Και αυτό επειδή πυροβολεί με δύο σφαίρες το πτώμα του πατέρα του στο νεκροτομείο του πανεπιστημιακού νοσοκομείου της Τουλούζης. Είναι ο συμβολικός τρόπος για να πάρει εκδίκηση, να επιτελέσει το αδιανόητο, να μαγαρίσει τον ήδη νεκρό. Και επειδή δεν μπορεί να καταδικαστεί για ανθρωποκτονία, το δικαστήριο του επιβάλλει 12 μήνες υποχρεωτικής ψυχοθεραπείας.

Αυτός είναι ο μηχανισμός του ευρηματικού συγγραφέα, ο οποίος έχει τιμηθεί με το Βραβείο Γκονκούρ το 2019 για το βιβλίο του «Δεν κατοικούν όλοι οι άνθρωποι τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο» (επίσης από το «Δώμα», το 2020, μτφ. Μαρία Γαβαλά), όπου και πάλι ο ήρωας λεγόταν Πωλ. Είναι απέναντι στον ψυχοθεραπευτή που ο τραυματισμένος γιος αφηγείται την προσωπική του περιπέτεια, τις ανυπόφορες αναμνήσεις από τον πατέρα, τις μητέρες που δεν πρόλαβε να ζήσει, το πιο όμορφο όνειρο που έχει δει με τον αδέσποτο σκύλο του, Γουότς, τη βροχή και το νερό που φαίνεται να κατακλύζει τα πάντα υποδηλώνοντας τη ρευστότητα του μάταιου κόσμου, αλλά και τη δυστοπική πραγματικότητα –διόλου τυχαία το πρώτο μότο και μία από τις τελευταίες αναφορές μέσα στο βιβλίο είναι ο μονόλογος των δακρύων της ρεπλίκας στο «Blade runner».

Όταν ανοίγουμε το βιβλίο βρίσκουμε τον Πωλ στο μεσοστράτι επάνω της ζωής του, in media res, ενώ αναζητά το υλικό που τον έκανε αυτό που είναι. Ενώ, δηλαδή, τα πάντα γυρίζουν προς τα πίσω, στην πηγή των δακρύων, όπως λέει ο ίδιος: στη μήτρα της μητέρας του. Στη διάρκεια των ψυχοθεραπευτικών συνεδριών που ακολουθούν τα πάντα μοιάζουν αποκαλυπτικά. «Ελπίζω να μπορέσω να διηγηθώ όλο το κακό που έκανε στη ζωή του αυτός ο άνθρωπος. Έστω κι αν διατρέχω τον κίνδυνο να μη γίνω πιστευτός».

Η αμφιθυμία τον ακολουθεί σε όλη τη διάρκεια της αφήγησης. Κάποια στιγμή όταν ο ψυχοθεραπευτής Γκυζμάν τον προκαλεί να θυμηθεί τη σχέση του με τις γυναίκες, ο Πωλ μονολογεί: «Πρέπει να τα κρατάμε όλα για τον εαυτό μας, να αντιμετωπίζουμε μόνοι τα εσωτερικά μας βάσανα, να τα αφήνουμε να κατακάτσουν στον κάδο κομποστοποίησης, να περιμένουμε τα φλούδια της ψυχής να φτάσουν σε μια αποδεκτή κοκκομετρία, και μετά να τα περάσουμε από το κόσκινο. Να που τώρα καλούμαι να ξεγυμνώσω σώμα και συναισθήματα ξεχασμένα σε μια αποθήκη εδώ και πάρα πολύ καιρό».

Ο συγγραφέας Ζαν Πωλ Ντιμπουά

Κλυδωνίζεται, αλλά δεν βυθίζεται

Όλα αυτά σε μια Ευρώπη ήδη αντιμέτωπη με την απειλή της πλημμύρας, καθώς η στάθμη της θάλασσας ολοένα ανεβαίνει. Οι υδατοφράκτες δεν αντέχουν άλλο, ο Ατλαντικός χύνεται στη Μεσόγειο, οι πλημμύρες κατατρώνε σιγά-σιγά τις πεδινές περιοχές της Γαλλίας. Σε όλη τη χώρα οι στάθμες ασφαλείας των ποταμών και των ρεμάτων έχουν ξεπεραστεί. Η υγρασία, όμως, μοιάζει να διεισδύει κυρίως στις ψυχές των ανθρώπων. Σίγουρα στην ψυχή του Πωλ θυμίζοντας το σκηνικό από τον «Θάνατο στη Βενετία». Άλλωστε ο ίδιος θα εξομολογηθεί την αίσθηση πως εξασθενεί σωματικά και ηθικά όσο περνούν οι συνεδρίες, οι οποίες τον εξαντλούν και τον απορρυθμίζουν. «Λέγονται και διακινούνται υπερβολικά πολλά επώδυνα πράγματα, κι ύστερα τακτοποιούνται βιαστικά, χωρίς ιδιαίτερες προφυλάξεις».

Ο ήρωάς μας πάσχει από το spleen του 21ου αιώνα. «Σαν μια αλγοριθμική μνήμη να έχει αναλάβει τη ρουτίνα της ζωής μου, επαναλαμβάνοντας καθημερινά μια γεωγραφική και νοητική διαδρομή που αναπλάθεται επί τη βάσει των δεδομένων. Σαν μανιακός δολοφόνος, έχω πάψει να αισθάνομαι υπεύθυνος για τις πράξεις μου. Δεν ξέρω πώς θα κρινόταν κάτι τέτοιο από ποινικής απόψεως, όμως εγώ μέσα μου νιώθω πως λείπει μία σύναψη στο δίκτυο. Δεν είμαι τρελός. Είμαι απλώς κουρασμένος, εξαντλημένος, από το βάρος όλων αυτών των πραγμάτων που πιέζουν το κεφάλι μου κι ενίοτε κάνουν τα κόκκαλα μου να πονάνε. Θα ήθελα να μπορούσα να αδειάσω κάπου τον κάδο, να ανοίξω το δοχείο της μνήμης και να πετάξω όλα αυτά τα σκουπίδια, αυτή τη δυστυχία που νιώθω να σπαρταρά στο στομάχι μου με κάθε μου βήμα».

Ο συγγραφέας αγαπάει τον ήρωα του, αλλά πιο πολύ τη γλώσσα. Μέρος αυτής της αγάπης, λοιπόν, είναι η αμφιθυμία, η ειρωνία και το χιούμορ με το οποίο αντισταθμίζει την αίσθηση τραγικότητας. Ο Ντιμπουά γνωρίζει πριν απ’ όλους ότι ένα μονοδιάστατο «εγώ» που αφηγείται απλώς το οιδιπόδειο σύμπλεγμά του θα ήταν αντιλογοτεχνικό. Ο ήρωαά του όμως δεν έχει γεννηθεί στη Θήβα (η αναφορά δικαιολογείται επειδή στο τέλος ο ίδιος ο συγγραφέας κλείνει το μάτι στον Οιδίποδα και τον Σοφοκλή). Για να γίνει αυτό που είναι, όπως πολύ συχνά λέει μέσα στο βιβλίο, ο Πωλ πρέπει να επιστρέψει στους δαίμονές του, να αφήσει το αίμα να τρέξει, να κάνει πόλεμο με το παρελθόν.

Από εκεί όμως είναι που θα αναβλύσει ξανά η πηγή των δακρύων, οι αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας, τα παιχνίδια, οι στιγμές εξιλέωσης. Μια τέτοια τελική στιγμή θα προκύψει στη σελίδα 205 με μία χειρονομία του ψυχαναλυτή. Επειδή το ζητούμενο πάντοτε -και στην ψυχανάλυση- είναι η αγάπη. Σε πείσμα του «Αντι-οιδίποδα», των εντυπώσεων και αυτής της βροχής που συνεχώς μουσκεύει την ψυχή του. Σε πείσμα τελικά της συνεχούς υπόμνησης του θανάτου, καθώς το επάγγελμα του είναι να κατασκευάζει νεκρικούς σάκους με την τελευταία λέξη της τεχνολογίας. Όλη η διαδρομή του μοιάζει με άσκηση θανάτου, πώς δηλαδή θα ξεχάσει αυτό που έχει πει νωρίτερα  μέσα στο μυθιστόρημα:  «Σήμερα διάγω τον σεξουαλικό, συναισθηματικό, επαγγελματικό μου βίο μέσα στο κουκούλι μου, σε μια συνθήκη σχεδόν παρθενική. Η απαλλαγή από την επιθυμία, η μάλλον η απομάκρυνση μου από αυτήν, αποτέλεσε για μένα μια συναρπαστική μαθησιακή εμπειρία. Οι παρεκκλίσεις και οι ακρότητες του πατέρα μου σε αυτόν τον τομέα, οι απιστίες του, τα μαντήλια της καθιερωμένης, που τα αφήνουνε να ανεμίζουν μπροστά στα μάτια της μητέρας μου, με έκαναν υποσυνείδητα να μη θέλω να γνωρίσω την ηδονή, την οποία αναμφίβολα συνέδεα με τα προκλητικά ζευγαρώματα του κτήνους». Προσωπικά πάντως παρέμεινε ένας αστερίσκος κατά την ανάγνωση: πώς δικαιολογείται η αποδοχή τόσο μίσους από την Ρεμπεκά, τη δεύτερη γυναίκα του Τομά Λανσκί;

Μέσα σε όλη αυτή την οδύσσεια που αφηγείται ο κεντρικός χαρακτήρας βρίσκει χώρο για δύο ευρήματα που πηγαίνουν την αφήγηση ένα βήμα παρακάτω. Το ένα είναι η «Μίμησις Χριστού» του Θωμά Κεμπήσιου, το βιβλίο που προλαβαίνει να χώσει στον νεκρικό σάκο του πατέρα του. Σαν εκδίκηση για τον έκλυτο βίο του τελευταίου τον τιμωρεί με έναν τρόπο χριστιανικό. Το τελευταίο πράγμα που παίρνει μαζί ο κτηνώδης Πατέρας είναι η εντολή του ασκητικού τρόπου, το αντι-παράδειγμα της Ευχαριστίας. Το δεύτερο εύρημα είναι ο σκύλος που ο Πωλ συναντά στην πόλη Αντάιγ. Το ζώο που προσπαθεί να βρει κάθε βράδυ και να περάσει μαζί του λίγες ώρες, μακριά από τον κόσμο στον οποίο είναι ριγμένος, μακριά από τον κόσμο που θέλει να ξεχάσει, μακριά από την τεχνητή νοημοσύνη στην οποία βρίσκει καταφύγιο για να υποβάλει τα υπαρξιακά του ερωτήματα (δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που το εξώφυλλο της ελληνικής έκδοσης κοσμεί η μορφή ενός μικρού σκύλου από πίνακα του Γκόγια).