Ο «πρόσφυγας» της Φλάνερι Ο’ Κόνορ: διαμάντια στη λάσπη

Η Φλάνερι Ο’ Κόνορ εμπνεύστηκε την πρώτη εκδοχή της νουβέλας «Ο πρόσφυγας» εν μέρει από δύο πηγές. Πρώτον, από ένα δημοσίευμα σε εφημερίδα του 1949 για την οικογένεια προσφύγων Jeryczuk, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί σε φάρμα γαλακτοπαραγωγής κοντά στο Μίλεντζβιλ της Τζόρτζια. Δεύτερον, από την άφιξη μιας άλλης οικογένειας προσφύγων, οι οποίοι το 1951 προσλήφθηκαν στο αγρόκτημα «Ανδαλουσία» που διέθετε η μητέρα της συγγραφέως. Παρεμπιπτόντως, εκείνη τη χρονιά η συγγραφέας θα διαγνωστεί με ερυθηματώδη λύκο, με αποτέλεσμα τα επόμενα χρόνια να περπατάει με πατερίτσες (μέχρι τον θάνατό της σε ηλικία 39 ετών). Περιστατικά από τη φάρμα της μητέρας της, όπου φροντίζει τα παγόνια της, μεταφέρονται σχεδόν αυτολεξεί στο διήγημα της συλλογής «Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος» που μόλις επανακυκλοφόρησε από τους «Αντίποδες» στη μετάφραση της Ρένας Χατχούτ (α’ έκδοση: Γράμματα, 1986). Ακόμη και το σχόλιο του βασικού χαρακτήρα κ. Σόρτλι -«δεν πρόκειται ν’ αφήσω ούτε τον Πάπα της Ρώμης να μου λέει πώς να δουλεύω το γαλακτοκομείο μου» (σ.260)- φαίνεται να έχει την προέλευσή του στον Σεπτέμβριο του 1951. Σε επιστολή προς τους φίλους της Σάλι και Ρόμπερτ Φιτζέραλντ, η Ο’ Κόνορ γράφει: «Κάνουν παντού συνελεύσεις, βγάζουν ψηφίσματα και περνούν την καλύτερη στιγμή τους. Λίγο ακόμα και θα προσαρτήσει ο Πάπας το Κυρίαρχο Κράτος της Τζόρτζια».

Η υπόθεση με λίγα λόγια: η ιδιοκτήτρια ενός αγροκτήματος, κυρία Μακιντάιρ, συνεννοείται με τον εφημέριο Φλιν να της βρει έναν «εκτοπισμένο» («displaced person» είναι ο πρωτότυπος τίτλος του διηγήματος) ώστε να εργαστεί ως αγρότης. Ο ιερέας βρίσκει όντως τον Πολωνό πρόσφυγα Γκίζακ, ο οποίος μετακομίζει με την οικογένειά του στο αγρόκτημα. Αποδεικνύεται πολύ εργατικός -σαν τον πιστό υπηρέτη της παραβολής- σε βαθμό που οι Σόρτλι, η οικογένεια των λευκών της φάρμας, αισθάνονται απειλή. Ειδικά η κα Σόρτλι θα προσπαθήσει να χειραγωγήσει την κα Μακιντάιρ ώστε να απολύσει τον «εισβολέα». Μόνο που η τελευταία αποφασίζει να απολύσει τον μέχρι τότε έμπιστο Σόρτλι προκαλώντας αλυσιδωτές αντιδράσεις στη ζωή της οικογένειάς του: η πρώην άθεη γυναίκα του αρχίζει να διαβάζει τη Βίβλο και βιώνει ένα όραμα με «φλεγόμενους τροχούς» και άγρια σκοτεινά μάτια μέσα τους που περιστρέφονται γρήγορα γύρω της. Αμέσως μετά ετοιμάζει βαλίτσες με την οικογένειά της και φεύγουν πριν προλάβει η ιδιοκτήτρια να τους αναγγείλει την «έξωση». Η τελευταία τρομοκρατείται και επιτίθεται στον Γκίζακ όταν αργότερα ανακαλύπτει ότι έχει ζητήσει από την 16χρονη ξαδέρφη του να έρθει στην Αμερική για να παντρευτεί έναν από τους αγρότες της φάρμας (ως «αράπηδες» κατονομάζονται, πάντως, δεδομένης της χρονικής περιόδου και της προβληματικής αφέντη και δούλου). Λίγες εβδομάδες αργότερα ο κ. Σόρτλι επιστρέφει και αποκαλύπτει ότι η σύζυγός του πέθανε από εγκεφαλικό την ημέρα που έφυγαν. Η κυρία Μακιντάιρ τον επαναπροσλαμβάνει, ενώ σκέφτεται στα σοβαρά να απολύσει τον Γκίζακ υπό την πίεση και των εντυπώσεων που έχουν μεγεθυνθεί στην κοινότητα. Για ευνόητους λόγους, δεν πρέπει να προχωρήσουμε στο τέλος της ιστορίας.

Οι πρόσφυγες στις ΗΠΑ

Σε ένα πλαίσιο το οποίο διαπερνά η βαθιά καθολική πίστη της Ο’ Κόνορ και η αγωνία της για τον πόνο που φέρνει τη λύτρωση, το διήγημα επικεντρώνεται στον αυξανόμενο φόβο και το μίσος της κυρίας Σόρτλι για τους Πολωνούς πρόσφυγες και την άγνωστη κουλτούρα τους. Από την αρχή τους συνδέει με τα θύματα των στρατοπέδων εξόντωσης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, φωτογραφίες των οποίων έχει δει στα Επίκαιρα. Αλλά πώς τους συνδέει; Με την έννοια ότι θα μπορούσαν να διαπράξουν εναντίον των άλλων όσα έχουν υποστεί οι ίδιοι και να μεταφέρουν «σαν αρουραίοι» όλες τις δολοφονικές συνήθειες από την άλλη άκρη του ωκεανού. «Ούτε να μιλήσουν δεν μπορούν καλά καλά» είναι μία από τις πρώτες κουβέντες της κατεδαφίζοντας εξαρχής τις γέφυρες με τον «άλλο» και διαιωνίζοντας τις ρατσιστικές ιεραρχίες στον αμερικανικό Νότο. Δεν είναι τυχαίο ότι μία από αυτές επιχειρεί να καταργήσει ο Γκίζακ και να υπερασπιστεί η κοινότητα: τον γάμο μίας Ευρωπαίας με έναν αφροαμερικανό.

Με τον καιρό ο Γκίζακ αντιλαμβάνεται ότι έχει εισέλθει σε μια κλειστή κοινότητα, τα μέλη της οποίας έχουν συμφωνήσει σιωπηρά μεταξύ τους ότι μπορούν να είναι διεφθαρμένα (ο μαύρος Σαλκ κλέβει γαλόπουλα και η κα Μακιντάιρ τον δικαιολογεί) αρκεί να παραβλέπουν τη διαφθορά των άλλων. Θα συσσωρεύσει γύρω του τον θυμό, θα γίνει εξιλαστήριο θύμα και αντίζηλος των μαύρων εργατών, τους οποίους σπεύδει να υπερασπιστεί η κα Σόρτλι. Η συγγραφέας συντονίζεται με ένα από τα μεγάλα ερωτήματα της εποχής της, που αφορούσε ακριβώς τη θέση και τα δικαιώματα των εκτοπισμένων ανθρώπων στη μεταπολεμική περίοδο. Ο Γκίζακ έχει εδώ τον ρόλο ενός Ιησού-μέσα-στον-κόσμο, μια πραγματικά ήπια δύναμη μέσα στη Σιών της εκμετάλλευσης, της ζηλοφθονίας και της μισαλλοδοξίας.

Κι ύστερα είναι το παγόνι. Με αυτή τη λέξη και εικόνα ξεκινάει το διήγημα (ενώ η πρώτη εκδοχή του 1954 ξεκινούσε με την «κυρία Σόρτλι»). Θα λειτουργήσει ως σύμβολο -όπως και στη χριστιανική παράδοση- διαχωρίζοντας τους χαρακτήρες σε θετικούς και αρνητικούς. Όσοι ενδιαφέρονται γι’ αυτό -όπως ο εφημέριος και ο Άστορ- κερδίζουν τη συμπάθεια των αναγνωστών. Αντιθέτως, η ηθική πυξίδα άλλων αμφισβητείται συνεχώς -όπως της Μακιντάιρ, η οποία είναι έτοιμη να αφήσει τα παγόνια να λιμοκτονήσουν.  Στην αρχική σκηνή, λοιπόν, το παγόνι ακολουθεί την Σόρτλι και το κεφάλι του είναι ριγμένο προς τα πίσω «σαν να είχε προσηλώσει την προσοχή του πέρα μακριά, σε κάτι που κανένας άλλος δεν μπορούσε να δει». Ένας ανθρωπομορφισμός που υπερβαίνει ακόμη και αυτά τα ανθρώπινα μέτρα των κατά τ’ άλλα αμοραλιστών ηρώων. Την ίδια στιγμή η γυναίκα «αγνόησε τον λευκό απογευματινό ήλιο που σερνόταν πίσω από ένα τραχύ τείχος από σύννεφα σαν να παρίστανε τον παρείσακτο». Για όποιον γνωρίζει τη γραφή της Ο’ Κόνορ πρόκειται για άλλη μια ιστορία όπου το ιερό διεισδύει στον κόσμο του βέβηλου. Ως το τέλος ο Πρόσφυγας δεν θα είναι ο μόνος εκτοπισμένος από έναν κόσμο που νομίζει ότι του ανήκει ή εν πάση περιπτώσει ότι μπορεί να τον θεωρήσει «σπίτι» του.